Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

<Ер-һыу атамалары>

Хәйбулла районы, Турат ауылы. Турат ауылы Турат тауы итәгендә. Турат йылғаһы буйында ултыра. Турат йылғаһы ауылды икегә ярып үтә.

Тауҙың да, ауылдың да, йылғаның да бер төрлө аталыуы беҙҙе бер аҙ ғәжәпкә ҡалдырҙы. Был турала ауыл ҡарттарынан һорашҡас улар бер нисек тә аңлата алманылар. Ә Кәюпов Кәрим Сөләймән улы (ул бер мең туғыҙ йөҙ дүртенсе йыл июнь айында тыуған, бик куп йылдар уҡытыусы булып эшләгән, урта белемле. Бер мең туғыҙ йөҙ илле алтынсы йылдан бирле пенсионер) һәм Ильясов Ғөбәйҙулла олатайҙарҙың һөйләүенә ҡарағанда Турат ауылының килеп сығыуы түбәндәгесә булған. Бынан бик күп йылдар элек Ильяс тигән башҡорт байы Ҡыҙыл Мәсеттән килер Турат тауы итәгендә йәшәй башлаған. Ильяс ҡарттың төҫкә бик матур ҡыҙы булған, Көнһылыу исемле. Көнһылыу тураһында Бөрйән ырыуынан булған бер егет ишетеп ҡала һәм ул яҙ еткәс ҡоштар килгәндә килә, көҙ еткәс, ҡоштар ҡайтҡанда ҡайтып китер булған. Бер килә егет, ике килә, өсөнсө тапҡыр килгәндә егеттең тура толпар атта ҡоштар төркөмө эсендә килгәнен күреп ҡалып Көнһылыу шатлығынан көлөп ебәрә. Был ваҡытта тышта еңгәһенең башын ҡарап ултырған булған. Еңгәһе: "Нигә минең баштан көләһең, көлөүеңдең сәбәбен әйтмәһәң хәҙер кереп ағайыңа ошаҡлайым!" - тигән. Ҡыҙ ҡурҡып еңгәһенә ошоларҙы һөйләп биргән. Ә егет Көнһылыуға үҙенең килеүе тураһында берәүгә лә һөйләргә ҡушмаған булған.
- Анау-у-у өсөнсө төркөм ҡоштарҙы күрҙеңме? - тип һораған ул еңгәһенән. - Шул ҡоштар төркөмө эсендә йылда миңә килеп йөрөй торған егет булыр. Ул әле тура толпар аты менән осоп килде. Ҡаршылағы бейек тау башына осоп төшөп, шунда сатыр ҡороп толпарын ҡалдырып бында киләсәк. Ҡыҙҙың еңгәләре егет йәйләүгә килгәс тә атын барып ҡарарға һүҙ ҡуйышалар.

Куп тә үтмәй егет ҡыҙ йәшәгән тирмәгә килеп керә.

Егет Көнһылыу менән ваҡыт үткәргәндә еңгәләр сатыр ҡоролған тауға тура толпарҙы ҡарарға югерешәләр. Егет шаулашҡан тауышты ишетеп югереп сыҡһа һуң була инде. Еңгәләр сатыр эсендәге толпар атты ҡарап торған булғандар. Ул шундай матур, күреп туйғыһыҙ була. Ике яҡҡа күгәрсен канаттары кеүек ҡанатын йәйеп йоҡлап ята. Кеше тауышына уяна, күҙҙәренән тамсы-тамсы йәш тама. Кискә ҡарай толпар күҙ тейеүҙән үлә. Уны шул тау башына күмеп югәне, эйәре менән бергә күмәләр.

Хәҙер егеткә ҡайтыр өсөн ат кәрәк була. Шунда Ильяс бай әйтә: "Бына һиңә егет югән, йылҡы араһына кер ҙә югәнеңде шалтырат, ҡайһыһы һиңә боролоп ҡарай, шуныһы һинеке булыр", - ти. Егет ҡайны ҡушҡансы эшләй. Дүнән ат боролоп ҡарай. Бер нисә ҡат шалтыратып ҡарай, тағын шул уҡ дүнән борола.

"Бәхет ошонандыр ахыры", - тип егет дүнәнде югәнләй һәм эйәрләй. Дүнән ат ҡарап туйғыһыҙ атҡа әүерелә.

- Мин ошоноң менән ҡайтам. Минең ҡайтып киткәнемде ҡарап ҡалығыҙ", - тигән егет. Ҡыҙҙы ултыртып һәйбәт кенә киткәндәр былар. Бер аҙ барғас та ат толпарға әүерелеп осоп китә. Уларҙы күрмәй ҙа ҡалалар. Егеттең тура толпар аты хөрмәтенә халыҡ тауҙы һәм Иләс исемен йөрөткән ауылды Турат тип йөрөтә башлай.

Ә бына ни өсөн йылғаға ла Турат исеме бирелгән, тигән һорауға Кәрим олатай ҙа, Ғөбәйҙулла олатай ҙа аныҡ ҡына яуап бирә алманылар. Улар Турат исеме йылғаға механик рәүештә генә күскәндер тигән фекерҙе яҡлайҙар.