Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

<Ер-һыу атамалары>

29 июль көнө Хәйбулла районының Ҙур Әбеш ауылында 61 йәшлек Әхмәтғәле Әхмәтвәли улы Хәйбуллиндән Халикова Зәкиә яҙып алған.

Башҡорт халҡы әүәл заманда (1880 йылдар тирәһендә) ҡаҙаҡ халҡы иҙгән. Башҡорт халҡының Ҡарасура, Аҡсура, Барапал исемле батырҙары булған. Улар өсөһө бер туған булғандар. Барапал батыр һырт яҡтан килгән яуҙы ҡаршы асырға ятҡан, ә Ҡыуандыҡ яғынан килгән яуға Аҡсура ҡаршы торған. Яу Сура яғынан килгән. Килә ятҡан яу ирләрҙе үлтереп ҡатынларын, балаларын әсир алып, малларын әйҙәп алып киткән. Яу башында атҡа атланып ҡаҙаҡ батыры килгән. Ҡарасура батыр уға уҡ һаҙаҡтан атҡан. Уҡ ҡаҙаҡ батырының күкрәген үтә сығып, теге атынан ҡолап төшкән. Ул: "Әлхәсил, беҙ бында бара алмайбыҙ. Бында уҡ һаҙаҡтан шәп атҡан кешеләр йәшәй", - тигән. Яу кире әйләнеп ҡайтҡан. Шулай итеп, башҡорт халҡы иркенләп Һаҡмар буйына килеп йәшәй башлаған. Иң беренсе булып килеп йәшәй башлаған. Иң беренсе булып йорт һалыуҙы Әбүзәр тигән ҡарт башлаған. Шунан ауыл Әбүзәр тип атала башлаған. Һуңғы йылдарҙа яҙыу-һыҙыу эшендә уңай булһын өсөн Әбеш тип йөрөтөлә башлаған. Ауыл тауҙар араһында ултырған. Һәр тауҙың үҙенең тарихе бар.

Бер тауҙа ҡаҙаҡтарҙан ҡасып йәшеренгән башҡорт халҡы йәшәгән. Улар янына килеп: "Иҫәнмеһеғеҙ, теүәлмеһегеҙ", - тип сәләм бирер булғандар. Шуға ул тауҙы Иһән-теүәл тауы тип йөрөтә башлағандар.

Сирмеш тауы. Был тауҙа мариецтәр яландан ҡасып килеп йәшәгән. Шуға тау Сирмеш тип исемләнгән.

Ҡарасура йылғаһы. Ҡарасура батыр йылға яғынан килгән яуҙы көтөп ятыр булған. Ҡаҙаҡ яуын кире ҡайтарғас уның башы һаулыҡҡа туймай, шул йылға буйында үлеп ҡалған. Ул ауырыған сағында ошо йырҙы йырлап йөрөгән:
Ҡарасура һинең эй буйыңдан
Ҡарлығандар тирҙем яулыҡҡа.
Быйыл ҡына йәйҙең буйларында
Бер туйманы башым һаулыҡҡа.