Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

Мәмбәт ауылы тарихе

Ғәни Кәйеновтан яҙып алыусы алыусы Солтанов Рәйес Билал улы Мәмбәт ауылы уҡытыусыһы. БДУ-ның 1 курс студенткаһы Кутлумухаметова Г. 1968 йылда яҙып алған.

Сит ауылдарҙа, шулай уҡ Аҡъярҙа (айырыуса), беҙ Мәмбәт ауылынан тиһәк, бер аҙ аптырап ҡалалар. Ҡаҙаҡ ауылынан, тип әйтеү менән, ҡайҙан икәнлекте белеп, төшөнөп, ауыл хәлдәре, таныш-белештәре тураһында һорашырға тотоналар.

Эйе, беҙҙең ауылды электән үк ҡаҙаҡ ауылы тип йөрөтәләр. Былай тип атау тарихи яҡтан дөрөҫтөр ҙә. Сөнки ауылға нигеҙ һалыусы Мәмбәт исемле ҡаҙаҡ кеше булған. Был турала ауылдың аҡһаҡалдары түбәндәгесә һөйләйҙәр.

... Борон замандарҙа башҡорт һәм ҡаҙаҡ, башҡорт ырыуҙары үҙе араһында барымта-ҡырымта сапҡындары була торған булған. Беҙҙең урындарҙамы башҡорт ырыуҙары ҡаҙаҡ ырыуҙарына яҡын йәшәгәнлектән улар араһында ҡанлы бәрелештәр йыш булып торған. Шундай бәрелештәрҙең береһендә башҡорт ырыуҙары ҙур бәләгә ылығалар. Бик күп мал мөлкәттәрен юғалталар. Башҡорт ырыуы йәнтүрә батыр етәкселегендә ҡаҙаҡ ырыуына ҡарымтаға бара. Ҡанлы һуғыштан һуң ҡаҙаҡ ырыу еңелә. Башҡорттар ырыуы бик күп мал-тыуар ҡыуып, байлыҡтарын алып һәм шул ҡаралтылар менән бергә бишектәге ҡаҙаҡ малайын алып кире әйләнеп ҡайталар. Был малай сос, егет, үткер була. Баҫып алынған табыштарҙы бүлеп алғанда малайҙы Йәнтүрә батыр үҙе ала. Йәнтүрәнең дуҫы Һабыр исемле кеше булған. Ул да Йәнтүрә кеүек бай һәм даны сыҡҡан батыр булған. Йәнтүрәнең Һаҡмар аҡһаҡалға бирәсәк куп малы булған. Һуңғы осрашыуында Һаҡмар мал урынына ошо ҡаҙаҡ малайын һораған.

- Мин риза, - тигән Йәнтүрә бабай Иртәгәһен Һабыр ҡаҙаҡ малайы Мәмбәтте үҙе менән алып киткән. Шул көндән алып Мәмбәт Һабыр бабайҙа йәшәгән, шунда тәрбиәләнеп, егет булған. Тик шуныһы оҡшамаған Мәмбәткә: ауыл балалары: "Һин ҡаҙаҡ, һин килмешәк", - тип көлә торған булған. Ул ныҡ уйланған. Был Һүҙҙәрҙең серенә төшөнөргә теләгән, ахыр сиктә Һабыр бабайҙан:
"Мин ысынлап та ҡаҙаҡмы, килмешәкме ни", - тип һораған.

Мәмбәт бәләкәй саҡта Һабыр аҡһаҡал дөрөҫөн әйтергә ҡыймаған, ә ул ҙурая төшкәс дөрөҫөн әйтмәй булдыра алмаған.
- Эйе, һин ҡаҙаҡ балаһы. Тыуған ерең ҡаҙаҡ далаһы.
- Миңә әҙәрләгән ат бир. Мин үҙ тыуған йортомдо ҡайтып күрәйем,- тип үтенгән Мәмбәт.

Бер нисә көндән һуң Мәмбәт үҙенең тыуған ерендә булған. Ҡаҙаҡтар уны йылы ҡаршы алғандар, һый-хөрмәт күрһәткәндәр, үҙ кешеһе итергә тырышҡандар. Ләкин Мәмбәтте башҡорт яландары, башҡорттар йолаһы үҙенә тартҡан. Үҙенең тыуған еренә ерһенмәгән. Үҙ халҡының йолаһына күптән бирелгән булған. Ул тиҙерәк ҡайтырға тырышҡан. Ләкин ҡаҙаҡтар уны ебәрергә теләмәгәндәр. Ат-эйәрен йәшереп ҡуйғандар, һәр аҙымын күҙәткәндәр. Нисек ҡайтырға, тигән уй борсоған Мәмбәтте. Уға ярҙамға бер башҡорт ҡатыны килгән. Һыу алып ҡайтып килгән саҡта Мәмбәтте осратып башҡорттарҙың хәл-әхеүәлен һорашҡан, үҙенең был яҡтарға нисек ҡарымта ҡоло булып килеүен дә һөйләгән һәм тыуған еренә ҡайта алмайынса зар-интизар булып йөрөүе тураһында әйткән. Мәмбәттең дә кайта алмай, күҙәтеү аҫтында йөрөүен белеп көйөнгән, ярҙам итергә ашыҡҡан.

- Беҙҙең тирмә янында өс эйәрле ат тора, һин шуларҙың өсөһөн дә ысҡындыр, береһенә атланып сап, ҡалғандары үҙҙәре эйәрерҙәр, алмашлап атланып сығырһың, - тип өйрәтеп Мәмбәт менән хушлашып, уға аҡ юл теләгән һәм тирмәһенә юл тотҡан. Мәмбәт өйрәтеү буйынса, ҡайтып планын тормошҡа ашырған. Аттарҙың береһенә атланып сапҡан. Йәйләүҙә саң томан күтәрелгән. Ҡаҙаҡтар быны белеп ҡалып, ҡасҡын артына төшкәндәр. Өс көн өс төн Мәмбәт аттан атҡа атланып өйрәнгән еренә, башҡорттар араһына сыҡҡан. Ҡаҙаҡтар уға етә алмағандар һәм кире боролғандар. Мәмбәт иҫән-һау Һабыр бабай янына килеп ингән. Рәхмәт рөхсәтеңә тигән ул, түбәнселек менән баш эйеп. Мәмбәттең бөтөнләй үҙ янында ҡаласағын белгәс Һабыр бабай уны өйләндерергә теләгән, мал тыуар, ер бирергә вәғәҙә иткән. Оҙаҡ йөрөгәндәр улар. Ер эҙләп йөрөй торғас хәҙерге Мәмбәт ауылы тирәһенә килеп сыҡҡандар. Ошо ерҙәр уларҙың күңелен уятҡан. Беҙҙең ырыу был ерҙә тиҙ үрсер, йылғаһы, яҡһа утыны, малға бесәне бар. Бынан ике йөҙ йыл элек Мәмбәт ауылы урынында тәүге тирмәләр ҡорола. Тәуге йорттар хәҙерге ауылдағы йылға ағышының аҫҡы яғына һалыналар. Мәмбәттең өс улы булған. Улар хәрби кешеләр булғандар. Мәмбәттең ике улының ҡәбере Айыулы ауылында (хәҙер юҡ).

Элекке тормош ауыр булған, тәбиғәте бай булған, булһа ла тормош ауыр, насар булған.

Ауыл байҙарға һәм ярлыларға бүленгән. бер мең туғыҙ йөҙ бишенсе йыл Мәмбәт ауылынан ике утар бүленеп сыға. Хәҙерге көндә улар ҙур ауыл (Сәғит, Таңатар ауылдары).