Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

Энем һары ат

Сәхипъямал Хәбибулла ҡыҙынан (67 йәштә) Әхәт Мифтахов, Ислам Янбаев, Түләк Ғирфановтар яҙып алды.

Бабай менән әбей йәшәгән, ти. Уларҙың бер улы булған, йорттары иҫкереп бөткәс, яңы йортҡа күсергә булғандар, ти. Уларҙың ике һары аты ла булған, имеш. Бабай аттарын һыу эсерергә мәкегә төштө, ти. Ошо мәл мәкенән убыр килеп сыҡты, ти.

 — Бабай, йәнеңде бирәһеңме, атыңды бирәһеңме?

 — йәнемде лә, атымды ла бирмәйем.

 — Нәмә бирәнең һуң?

 — Минең өйҙә улым бар, шуны бирермен.

 — Улыңды мин ҡайҙан тотормон?

 — Ошо көндәрҙә беҙ иҫке йорттан яңы йортҡа күсәбеҙ, шул ваҡытта тоторһоң, — тип әйтте, ти бабай. Шулай булды ла, ти. Күсенгән ваҡытта убыр малайҙы тотмаҡ булды ти. Малай ҡойолоп ҡалманы, һары атҡа атланып, сылбырға тотондо, ти.

 — Улың ҡасты, нәмә эшләйһең?- ти убыр бабайға.

 — Ана тора һары ат, тот та сап.

Убыр ҙа һары атҡа менеп сапты, ти. Саба, саба, ләкин һары ат тегенеһен ҡыуып етә алмай, ти. Шул ваҡытта һары ат:

Туҫтактай күҙем һыу алды,

Туҡмактай сәсем таралды.

Энем һары ат, туҡтап тор.

Уға ҡаршы малай менгән һары ат яуапланы, ти:

Туҫтактай күҙең һыу алһа,

Туҡмаҡтай сәсең таралһа,

Өҫтөңдәге убырыңды һелкеп ташлап китһәнә.

Убыр менән һары ат ары һелкенде, бире һелкенде. Убыр ныҡ йәбешкән икән, ҡәһәрең, төшмәй ти. Эй саба, эй саба, эй баҫтыра ти убыр малайҙы. Малай ҡасып урман эсендәге бер өйгә килеп туҡтаны, ти. Эстә бер әбей ултыра ине, ти.

 — һаумы, әбей, — тип һаулыҡ һорашты ти малай. Әбей уға ҡаршы:

 — Әғәр шул һаулығың булмаһа, уртаға бөкләп ҡабыр инем яуапланы, ти. Малай йомшаҡ ҡына итеп:

 — Улһыҙға ул булырмын, ҡыҙһыҙға ҡыҙ булырмын, — тигәс, әбей уны ашатты, эсерҙе, ти. Малай юлға сығыр алдынан уға ике этен бирҙе, ти. Малай уларҙың береһенә Һаҡҡолак, икенсеһенә Ташйөрәк тип исем бирҙе, ти. Иртән тороп тағы ҡасты, ә убыр һары ат менән ҡыуа башланы, ти. Убырҙың һары аты тағы һамаҡланы, ти:

Туҫтактай күҙем һыу алды,

Туҡмаҡтай сәсем таралды,

Энем һары ат тороп тор.

Уға ҡаршы был Һары ат яуапланы ти:

Туҫтаҡтай күҙең һыу алһа,

Туҡмактай сәсең таралһа

Өҫтөңдәге убырыңды

һелкеп ташлап китһәнә.

Убырҙың һары аты ары һелкә, бире һелкә, убыр төшмәй, ти.

Саптылар ти, киттеләр ти былар. Әллә ни ҡәҙәр ер үттеләр

Малай менгән һары ат арыны, ти. Үҙенең егетенә өндәште, ти.

 — Бара алмайым, егет, ары. Мине салып, ялҡайҙарымды ергә сәнс, ул тирәк булып үҫеп сығыр, һин уның башына менеп ултырырһың.

Егет шулай эшләне лә ти. Мәлғүн убырлы ҡарсыҡ та килеп етте, ти. Шул ук сәғәттә эттәрҙең ҡолағына ҡурғаш ҡойоп, Һаҡҡолак менән Ташйөрәкте таш һарайға бикләп ҡуйҙы, ти. Унан усына төкөрөп, балта яһап алды ла ағасты тумырырға тотондо, ти, мәлғүн. Инде тумырҙым тигәндә генә төлкө килеп сыҡты, ти:

 — Әбей, ҡайҙа, ҺИН арығанһыңдыр, мин тумырайым, ҺИН Ял ит, — тип әйтте, ти төлкө. Мәлғүн убырлы ҡарсыҡ быға риза булды, ти. Убыр йоҡлаған арала төлкө тумырылған ерҙе ямап бөтәштерҙе лә, егеткә уңыш теләп сабып китеп барҙы, ти. Убыр йоҡоһонан уянһа, ағас бөп-бөтөн, аптыраны ти инде иллә. Инде ышанмам бындай төлкөләргә, тип, ағасты тағы тумырырға кереште ти. Ошо ваҡытта ҡыҙыл төлкө, ҡараға буянып, ҡара төлкө булып килеп сыҡты, ти.

 — Әбей, ҡайҙа, мин тумырайым.

 — Булмаҫ, бына әле генә берегеҙ алдап ҡасты.

 — Беләм мин уларҙы, ул бит ҡыҙыл төлкө булған, ә мин ҡара.

Шулай тигәс, убыр ышанды, ти. Үҙе йоҡларға ятты. Ошо арала ҡара төлкө тирәкте ямап бөтәштерҙе лә ары китте, ти. Убыр, уянып китһә, ағас бөтөн көйө ултырмаһынмы?!

 — Ҡайҙа, мин тумырышайым, ҺИН арығанһыңдыр.

 — Әйе бына, икеғеҙ алдатты, инде ышанмайым, — тип әйткәйне, аҡ төлкө:

 — Ҡара төлкө менән ҡыҙыл төлкөгә ышанма. Улар харап хәйләкәр. Бына аҡ төлкөләргә ышан, — тигәйне, убыр ышанып балтаһын бирҙе лә үҙе йоҡларға ятты, ти. Шул арала аҡ төлкө сабылған ерҙе ямап бөтәйтте лә сабып китте, ти.

Ағас башында егет төлкөнөң: «Инде мин килә алмайым, егет»" тигәнен генә ишетте, ти.

Уянғас, убыр йәне көйөп тирәкте йән-фарманға кисә башланы, ти. Егеттең башы осонан турғай осоп бара ине, егет: Һаҡҡолаҡҡа сәләм әйтһәнә, Ташйөрәккә сәләм әйтһәнә, — тип һамаҡлап әйтте, ти.

Турғай таш һарайға бәләкәй генә тишектән инә лә, Һаҡҡолаҡ менән Ташйөрәккә эйәләренең ҡыйын хәлдә ҡалғанлығын әйтте, ти. Ҡолаҡтарына ҡойолған ҡурғашты ла соҡоп алды, ти. Эттәр ташты емереп сығып, тирәккә яҡынлаштылар, ти. Быны һиҙеп ҡалған убыр:

 — Дөбөрҙәй, улым, ни елберҙәй, — тип һораны, ти.

 — Был Һинең бәхетең, ел ағасты ауҙарырға итә, — тип яуап бирҙе ти егет.

Ошо саҡ Һаҡҡолаҡ менән Ташйөрәк тә килеп етте, ти. Егеткә өндәштеләр, ти:

 — Убыр үлһә, ҡара ҡан сығыр, беҙ үлһәк, ҡыҙыл ҡан сығыр. Шулай тинеләр ҙә, убыр менән һыу эсендә һуғыша башланылар, ти, былар. Убыр эттәрҙе тешләгәйне, ҡыҙыл ҡан урғылып килеп сыҡты, ти. Егет ҡурҡып, ҡысҡырып ебәрә яҙҙы, ти.

Күп тә үтмәй һыу ҡараған булып ҡайнай башланы, ти. Оҙаҡ ваҡыт үтмәне, һыуҙан эттәр ҙә сыҡтылар, өсәүләп шатланышып ҡайтып киттеләр, ти.