Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

<Һалдат егет>

Был әкиәттәр Күгәрсен районы Бикбулат ауылында йәшәүсе Хафиза Солтанморатова Ирай ҡыҙынан яҙып алынды.

Борон-борон заманда булған, ти бер әбей менән бабайҙын бер улы ла бер ҡыҙы. Йыл үҫәһен ай үҫеп, ай үҫәһен көн үҫеп, көн үҫәһен сәғәт үҫеп, күп тә үтмәй, был ир бала буйға ла еткән, ти. Тик ул бик ялҡау булған, өйөндә бер нәмәлә эшләмәгән, ти. Бары көндәр буйы гармунын уйнап ултырыр булған, башҡа ер нәмәгә лә ҡыҙыҡмаған икән. Шулай бер мәл уға армияға китергә, йәше лә еткән. Эш яратмағас, армияға ла бик ауырға тура килгән. Көндәр буйы поста торған. Бер ваҡыт был егеткә батша ҡыҙының һүрәте ҡуйылған посҡа ҡуйғандар, ти.

Үҙенә сирут килеп еткәс, батша ҡыҙының һылыулығын күреп, егет шаҡ ҡатҡан. Ул командирҙәре менән: "Мин был ҡыҙҙы барыбер эҙләп табасаҡмын", - тип бәхәсләшкән, ти. Шунан ҡыҙҙың һүрәтен алып, юлға етерлек аҙыҡ-маҙар төйәгән дә ҡыҙҙы эҙләп, юлға сыҡҡан,ти. Йыл барған, ай барған, шулай бара торғас барып сыҡҡан ти бер батшалыҡҡа. Был батшалыҡтың ҡыҙын һорашып, эргәһенә тиерлек барып еткән, ти. Был батша ҡыҙын ҡарауылда тотҡандар. Уның өс еңгәһе булған, улар алмашлап ҡарауылда торғандар, ти. Егет ҡыҙҙың өй эргәһенә килеп, яман итеп, өҙҙөрөп гармунда уйнаған. Бындай моңло гармун тауышын ишеткән ҡыҙ егетте күрергә теләгән һәм еңгәләренә белдергән:
"Еңгәкәйҙәрем, атайымдар йоҡлағас, миңә шул егетте индерегеҙ әле", - тип.

Кис булып, тауыш-тын баҫылғас, еңгәләре уны ҡыҙҙың бүлмәһенә индергәндәр. Былар төнө буйына һөйләшеп ултырғандар. Егет ҡыҙға шунда һүрәтен күрһәткән, ти. "Бына һылыу, һүрәтең миндә. Мин һине төшөмдә күреп, ғашиҡ булдым. Һине үҙем менән алып китергә килдем", - тигән, ти.

Улар шунан нисек ҡасып китеү тураһында кәңәш ҡорғандар ти.

Ҡыҙ: "Егет, һин өй артында көтөп тор, мин ебәк шәлемде сынйыр итеп, бәйләп тәҙрәнән сығарырмын", - тигән. Еңгәләре ишекте бикләп, йоҡоға киткәс, ҡыҙ егет янына төшә лә, икәүләп ҡасып килһә, өйҙә ҡыҙ булмай, бары тәҙрә генә шар асыҡ булып, унан бауҙар ғына һәлберәп тора ти. Эштең ниҙә икәнен аңлаған еңгәләре ҡайны-ҡәйнәләренә әйтергә бик ҡурҡҡандар, ти. Был арала ҡыҙҙың ата-әсәләре ишетеп өлгөргәндәр ти. Шунда уҡ вәзирҙәрен йыйып, тирә-яҡҡа эҙләтергә ебәргән ти. Вәзирҙәрҙең ҡыуып килгәнен күреп, егет: "Мин баҫма булып ятайым, һин йылға булып аҡ", тигән ти. Вәзирҙәр таба алмайынса кире ҡайтҡандар, ти. Батшаға таба алмауҙары, тик юлда йылға ағып ятыуы һәм өҫтөнән баҫма һалыныуы тураһында һөйләгәндәр ти. Батша: "Ана шул йылғаһы минең ҡыҙым, баҫмаһы егет булыр. Йылғаны ҡоротоп, баҫманы емерегеҙ", - тип әмер биреп, тағы ла вәзирҙәрен ебәргән ти. Был саҡта ҡыҙ менән егет ҡасып барғандар ти. Вәзирҙәр килһә, йылға ла, баҫма ла булмаған, арыраҡ эҙләп ятҡан күл, ә өҫтөндә бер йөрәк күргәндәр, ти. Улар эҙләп-әуләп таба алмайынса, тағы кире ҡайтҡандар ти.

Батшаға тапмауҙарын, бары юлда күл, уның өҫтөндә бер өйрәк күреүе тураһында һөйләгәс, батша асыуланып: "Күле егете булыр, өйрәге минең ҡыҙым булыр. Өйрәген йыға һуғып, күлен ҡоротоғоҙ", - тип әмер биреп вәзирҙәрен тағы ла эҙләргә ебәргән ти. Ә ҡыҙ менән егет вәзирҙәр килгәнсе, байтаҡ ер үтеп өлгөргәндәр ти. Улар әле лә ҡыуып килеүҙәрен күргән ҡыҙ.

"Һин ҡая тау булып, мин тораташ булып торайым", - тигән. Вәзирҙәр таба алмай, кире ҡайтҡандар. Батшаға юлда ҡая тау һәм тораташ ҡына тороуын һөйләгәндәр ти. Батша тағы ла:

"Ҡая тау егете, тораташ минең ҡыҙым булыр", - тип вәзирҙәрен, - Уларҙы бөтөрөп килегеҙ, - кире ебәргән, ти. Вәзирҙәр килгәнсе ҡыҙ менән егет арыуыҡ юл киткәндәр. Уларҙың һаман ҡалмайынса ҡыуып килеүҙәрен күргән ҡыҙ: "Ана киләләр, мин ҡалтырауыҡ мәсет булайым, һин уның манараһында аҙан әйтеп ултыр", - тигән ти.

Вәзирҙәр юлда ҡыҙ менән егетте осратмайынса арып, арманһыҙ булып, батшаға: "Бер нәмә лә күрмәнек, арттарынан ҡыуып етеп булманы. Юлда иҫке мәсет менән бер бабай ғына ултыра", - тип, башҡаса бара алмауҙарын әйткәндәр ти.

Батша асыуланып, ҡиммәтле бүләктәр вәғәҙә ите, вәзирҙәрен тағы ла ебәрә ти. Вәзирҙәр барып юлда бер нәмәгә лә осрамайынса тағы ла кире ҡайтып киткәндәр, ҙур ҡыйынлыҡтарҙы кисереп, ауыр һынауҙар үтеп бара торғас, ҡыҙ менән егет егеттең хеҙмәт иткән еренә барып та еткәндәр ти. Егет шунда бәхәсләшкән кешеһенә барып, ҡыҙҙы күрһәткән. Егеттең бындай ҡыйыулығы өсөн уны үрләткәндәр һәм гөрләтеп туй ҙа яһап ебәргәндәр ти. Шулай бик оҙаҡ йылдар буйы донъя торғас, хеҙмәт ваҡыты тулыуына ла иҫәпле йылдар ҡалған. Торған һайын егеттең уйланып, йөҙө һарғая башлаған бисәһе:
- Ниңә һарғая башлағаның, һиңә шул тиклем ни булды? - тип әйтеүен үтенгән ти.

Егет уға: "Хәҙер бик күп йылдар үтте инде". Туғандарымды әсәйемде бик һағындым, күргем килә", - тип бошоноп ҡына яуап биргән. Шунан уның бисәһе эшен үҙе алып ҡалып конвой менән уны юлға оҙатҡан. Улар юлда бара ятҡанда бер өйгә тап булалар ти. Шунда йоҡлау өсөн урын һорағандар. Өйҙә тик бер ҡарт ҡына әбей булған, ти. Ул йоҡларға рөхсәт биргән ти.

Улар аттарын бәйләп һоло һалғандар. Былар өйгә инмәҫ элек, тәҙрәнән аҡ яҡтылыҡ сағылып торған. Шунан улар өйгә инеп, сисенеп ятҡас, аҡ яҡтылыҡ зәңгәргә әйләнгән ти. Уларҙың бөтә кейемдәрен әбей ҙур бер ларға һалдырған. Ә теге егет иптәштәре эргәһенә ятмайынса, кейемдәре өҫтөнә яткан да, йокоға китә алмайынса ятҡан ти. Тәҙрәләге зәңгәр яҡтылыҡты кергән урмандағы мәскәй әбейҙәр, ен-пәрейҙәр өйгә килеп тулғандар ти. Уларҙың һәр береһендә ялтырап торған үткер бысаҡ булған һәм улар шашынып һалдаттарҙы һуйып, ҡандарын эсә башлағандар ти. Был күренеште белеп ятҡан егет кейемен дә алмайынса, сығып ҡасҡан ти. Шулай ҡасып бара торғас ауылына ла барып етеп, өйөнә инһә, аталары уның ҡот осҡос хәлен күреп:

"Йәш сағыңда ла булдыҡһыҙ инең, һаман да шулай икәнһең, бар күҙебеҙгә лә күренеп йөрөмә", - тип ҡыуып сығарғандар. Ул булған хәлдең барыһын да һөйләп биргән, ләкин аталары ышанмағандар ти. Шунан егет күрәше ауылда йәшәүсе апаһына барып, хәлен һөйләгән. Апаһы уға ауылдағы һарыҡ көтөүен алып биргән.Өҫтөн бөтәйтеп баш-күҙ алһын өсөн.

Ул оҙаҡлағас, бисәһе юллап артынан сыға. Ул да өс конвой алып сыға, ирем менән бер-бер хәл булдымы икән, әллә тип. Юлда әбей йортона килеп фатиргә төшәләр. Бисә: "Ирем, моғайын ошо ерҙән үтә алмайынса үлгәндер", - тип һиҙенә. Әбей уларға ла сисенеп, йоҡларға ятырға ҡушҡан ти. Бисә өйҙә тикшеренеп йөрөй торғас, утлы бүлмәне асып ҡараһа, тулы кеше башын күреп, бик ныҡ хафалана. Ирем дә шунда һәләк булғандыр тип. Ләкин йөрөй торғас иренең шинелен табып ала ла ул үлмәгәндер, тип, юлға сыға.

Юлда бара торғас алама ғына кейенгән бер көтөүсегә тап булып, йоҡларға фатир һорап, бер төнгә ҡалырға була. Бисә мунса яҡтырырға ҡуша, күп тә үтмәй, көтөүсе лә ҡайта. Бисә мунса әҙер булғас: "Тәүҙә мин бармайым әле, ана теге көтөүсене ебәрегеҙ", - тигән. Көтөүсе мунсаға барып ингәс тә бисә артынан китә. Улар шулай мунсала бер-береһен табышалар. Көтөүсе баяғы шинелде кейеп, элеккесә ирле-бисәле булып мунсанан килеп сығалар. Улар хәҙер ҙә бик матур ғына тормош көтәләр, бик татыуҙар һәм матур-матур балалар үҫтерәләр ти.