Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

< Алпамыша >

Был кара һүҙ Кугәрсен районы Ҡалай ауылында йәшәүсе Хазбулатов Әюп Ҡоҙайназар улынан яҙып алынды. (108 йәш).

Алпамыша тигән батыр ҡарт булған ти. Ул көслө булған, ҡатын алһа, үлтерә лә ҡуя ти. Бер саҡ бер ерҙә батыр ҡыҙ булған ти. Егет шунда киткән.

Ҡыҙ: "Атай, атай, алты килә, биш килә, Алты артынан берәү килә, берәү килә, берәү килә", - тигән.

Атаһы: "Берәү килһә, һиңә булыр, һиңә булыр, һиңә булыр" тигән.

Ҡыҙҙың атаһы бай кеше булған ти. Һыйырҙары, ҡуй һарыҡтары, бер көтөү булған ти.

Атаһы ҡыҙға: "Ерән аттар һиңә булыр, һиңә булыр" - тигән, ти.

Шунан ҡыҙ теге егетте ҡаршыларға тау башына китә, Ҡыҙ егеттең көсөн һанамаҡсы булған. Тау башынан тирмән ташын тәгәрәткән егеткә. Батыр егет тубығынан батҡан. Саҡ саҡ сыға. Көрәшә башлағандар. Шунан егет ҡыҙҙы бәргән, тубыҡтан ергә батҡан. Батыр егет туй яһап, ҡыҙҙы үҙенә кәләш итеп алған. Быны икенсе бер ҡыҙҙы үҙенә алырға йөрөгән бай кеше ишетеп ҡала ла егеттең аяғын бығаулап, ҡулын шаҡарып баҙға ташлаған. Ерән аты булған.

Ете ҡат һарай әсенә аты менән бергә бикләп ҡуйғандар ти. Ул бер нисә йыл шунда ятҡан. Ерән атына бай ҡыҙҙары көнөнә бер биҙрә тәҙрә аша һоло биреп торғандар.

Батыр ҡыҙҙы бер бай алырға йөрөй ти. Атаһы риза була. Ҡыҙ илай. Бер саҡ ул бейә һауырға барған ҡыҙҙар менән. (Ҡыҙҙың исеме Барсын).

Күккә ҡараһа, теҙелеп ҡаҙҙар осоп килә ти. Барсын: "Ҡарасай ҡаҙым, килсе, ҡаҙым, канатыңа хат яҙам."

Ҡыр ҡаҙҙары:
"Уйҙағымды уйҙа ҡырҙың,
Ҡырҙағымды ҡырҙа ҡырҙың,
Алпамыша батыр унда икән,
Ята бирһен, ята бирһен, - тип осоп киткәндәр.

Тағы бер төркөм ҡаҙҙар килгән. Уларға ла шулай ти.
"Ҡырасай ҡаҙым, килсе ҡаҙым,
Ҡанатыңа хат яҙайым".
Артта ғына бер ҡаҙ килгән. Ул бер ҡанатын төшөргән. Ҡыҙ егеткә шул ҡанатҡа хат яҙып ебәргән.

Ҡаҙ Алпамышаға хатты тапшырған. Егет хатты уҡып, йоҙаҡты ватып ямдан сыҡҡан.

Атҡа һоло бирер өсөн батша ҡыҙҙары килһә, егет күкрәгенән бер ҡағыҙ алып, гармун итеп тартып килә ти. Батша ҡыҙҙары атҡа һоло һалып, гармун тауышына барғандар.

Егет: "Һылыу, аттың эйәрен алып елләтегеҙ," - ти. Ул эйәргә күк үләндәр үҫкән. Ҡыҙҙар батшаның асҡысын урлап сыҡҡандар. Егет аты менән китә ти. Юлда бер көтөүсе тап була "Һай, һай, ҡайһы байҙың көтөүе," - тигән Алпамыша.

"Ҡалҡан ағай көтөүе", - тигән көтөүсе. Әүәле кем көтөүе", - тигән тағы Алпамыша.

"Һай, Алпамыша таҙ көтөүе", тип яуап ҡайтарған көтөүсе.
- Алпамыша таҙ яҡшымы, Ҡалҡан баймы?
- Ҡалҡан яҡшы, Алпамыша күптән үлгән инде.

Алпамыша көтөүсенең маңлайына сиртеп үлтергән дә ҡуйған, ти. Ул икенсе көтөүсегә тап була. Көтөүсе күккә ҡараһа илай, түбән ҡараһа көлә икән ти.

Мырҙа ниңә илайһың?" - тип һорай Алпамыша. "Үргә ҡараһам Алпамыша батыр килә ятҡан кеүек, түбәнгә ҡараһам Ҡалҡан батырға Барсынды бирәләр кеүек", ти икән көтөүсе. Былар бер һарыҡты һуйып, ҡарынын башына кейеп (Алпамыша) көтөүсе менән киткән ти.

Икеһе бергә Барсындың өйөнә килеп ингәндәр. Барсындың Алпамышанан ҡалған улы. була. Теге малай әсәһенең яулығын һыпырып ала ла ҡуя, ала ла ҡуя икән.

Барсын: "Ана теге таҙ ярлының кәпәсен һыпыр", - тигән.

Малай Алпамышаның кәпәсенә һуҡһа, өй эсе яҡтырып киткән икән. Кәпәстәрен тотоп Алпамыша менән көтөүсе югереп сығып киткәндәр. Барсын был кешенең Алпамыша икәнен, һиҙеп ҡалған, ти. Алпамышаның ата-әсәһенә югереп барған.

"Ҡайным, ҡайным, улың килгән, улың килгән.
Ҡәйнәм, ҡәйнәм, улың килгән, улың килгән," - ти.
Ҡайнылары ышанмағандар. "Бик яҡшы булыр ине лә ул. Ул нисә
Йылдарҙан бирле буламы ни, юҡтыр инде", - тиҙәр.

Бер көндө һабантуй була. Туйҙа ҙур тирәккә балдаҡ аҫып, үтә атыу беренселегенә ярыш булған ти. Бер кем дә теге көмөш алдаҡтан үтә ата алмаған. Ҡалҡан бай үҙе атмаҡсы булған. Уның уғы кәйелеп сыҡҡан да киткән ти. Туйҙың йәме киткән. Бына балдаҡ үтә атырға Алпамыша батыр килгән ти. Ҡалҡан бай:
"Эй, таҙ, мин ата алмағанды, һин атырмын тиһеңме инде", - тигән. Барыһы ла риза булғандар.

Батыр: "Тәүҙә мине тыңлағыҙ! Яныма ун ат егеп ебәрегеҙ, Уғыма ун үгеҙ ебәрегеҙ", тигән Ҡалҡан бай янды күтәреп ҡарарға булған ти. Көсө етмәгән.

Алпамыша батыр күҙ йәшен һөртөп тороп, көмөш балдаҡтан атып ебәргән ти. Уҡ Ҡалҡан байға тейеп, бер күҙен сығарған, батырҙың үҙенең кәпәсен ырғытып, балдаҡ үтә сығып киткән ти. Бар халыҡтың иҫтәре киткән.

Шунан Алпамыша улы, ҡатыны Барсын янына ҡайтып рәхәтләнеп тормош көтә башлай, ти.