Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

Ҡуҙыйкүрпәс менән Баянһылыу (Әкиәт)

Хәйбулла районының Ҙур Әбеш ауылында йәшәүсе Бибикамал Әминеванан (58 йәш) Ягафарова Т. 1968 йылда яҙып алды. - Хәйбулла районының Ҙур Әбеш ауылында йәшәүсе Хәйбуллина Фатиманан (57 йәш), 1968 йылдың 30 июнендә яҙып алынды.

Борон-борон заманда, тей, Һарыбай менән Ҡарабай тигән ике бай булған, тей. Алар икеһе лә һунарсы булғандар, тей. Үҙләре шул тиклем дә дуҫ булғандар. Аларҙың хатыннары икеһе лә команны булған. Шул саҡта алар икәүләп һунарға киткәннәр, тей. Икеһенә лә бер кейек осраған да икеһе лә, уларҙы хатыннары кеүек күреп, атмағаннар, тей. Шунан былар ҡайтып килә яталар, тей. Икеһе былай тип һөйләшкәндәр, тей. Ҡарабай әйтә, тей: "Әгәр ҙә беребеҙҙең ҡыҙы, икенсебеҙҙең улы тыуһа, ҡоҙа булышырбыҙ". Һарыбай риза булған. Һарыбай Ҡарабайҙан һорай, тей:
- Һин һунарҙа нимә күрҙең?
- Бер кейек күрҙем, - тип әйтә тей Ҡарабай.
Ҡарабай Һарыбайҙан һорай, тей:
- Һин нимә күрҙең?
- Мин дә бер кейек күрҙем дә атманым.

Шулай тип һөйләшеп килгәндә, алдарына бер хатын югереп килеп сыға. Ул әйтә, тей:
- Һарыбай, һөйөнсө, ҡыҙың бар!
Ҡарабай, һөйөнсө, улың бар!

Былар ҡайталар ҙа балаларының ҡолаҡларын тешләштереп, ҡоҙалашалар. Аҙаҡтан ҡыҙға Баянһылыу тип, малайға Ҡуҙыйкүрпәс исем ҡушалар. Ҙур итеп бәйге йыялар. Бәйге ваҡытында арҡыры тартылған еп аша һикергәндә Ҡарабайҙың толпары абынып ҡалып, Ҡарабай үлә.

Ҡуҙкүрпәс белән Баянһылыу көндән-көн ҙураялар, тей. Ҡыҙ үҫеп етеп килгәндә, Һарыбай:
"Ҡыҙымды етем малайына, бирмәйем,"
- тип, ете диңгеҙ аръяғына күсеп китә. Ҡуҙкүрпәс мәргән атыусы, батыр егет булып үҫеп еткән, тей. Иптәштәренең араһында унан да оҫта уҡ атыусы булмаған, тей. Иптәштәре шуға асыуланып Ҡуҙкүрпәскә былай тигәндәр, тей:
- Ҡуҙыйкурпәс, һин беҙҙең уҡты һындыра атҡанса,
Баянһылыуыңды табып ал.

Ҡуҙкүрпәс ҡайтып әсәһенән һорай:
- Әсәй, ысынлап та минең Баянһылыу тигән кәләшем бармы?
- Эй, балам, йәтим балаға кем ҡыҙ бирһен, тей. Һинең кәләшең юҡ, - тигән, тей, әсәһе.

Икенсе көн тағы ут атҡанда Ҡуҙкүрпәскә иптәштәре:
- Беҙҙең уҡты һындыра атып маҡтанғанса кәләшеңде барып ал, - тигәндәр.

Ҡуҙкүрпәс әсәһенән:
- Әсәй, ысынын ғына әйт, минең кәләшем бармы, юҡмы? - тип һораған, тей.

Әсәһе уға:
- Юҡ, улым, юҡ, - тип әйтте, тей.

Ҡуҙкүрпәс, аптырағас, белемсе әбейгә китте, тей. Әбей уға:
- Һин,улым, әсәйеңә ҡурмас ҡыҙҙырырға ҡушҡан бул.

Сүмес белән алып бирәм тиһә, алма. Ҡулың белән алып бир тигән. Алып биргән генә сағында, эҫе ҡурмасты усына ҡыҫырһың, шунан дөрөҫөн әйтә ул , - тип өйрәткән тей, әбей. Ҡуҙкүрпәс ҡайтҡан да:
- Әсәй, минең ҡурмас ашағым килә, ҡурмас ҡурып бир, - тип һораған, тей.

Әсәһе бер ҡаҙан итеп ҡурмас ҡурған да улына сүмес белән алып бирһә, Ҡуҙкүрпәс алмай, тей. Әсәһе усы белән алып биргән, Шул саҡта Ҡуҙкүрпәс әсәһенең ҡулына эҫе ҡурмасты ҡыҫып:
- Әсәй, әйт, минең кәләшем бармы, юҡмы?" - тигән, тей.
- Эй, улым, бар ине лә ул, Баянһылыуҙың атаһы:
"Ҡыҙымды йәтимгә бирмәйем"
тип, ете диңгеҙ аръяғына күсеп китте", - тип әйткән әсәһе.
Ҡуҙкүрпәс кәләшен эҙләп сығып китмәксе булған да әсәһенә әйткән.
- Әсәй, миңә бөтмәҫ аҙыҡ, туҙмаҫ кейем әҙерләп бир, - тип, һораған.
Ҡуҙкүрпәс әсәһе юнәтеп биргән туҙмаҫ кейемде кейеп бөтмәҫ аҙыҡты алып, атаһынан ҡалған һәйбәт толпарға атланып алыҫ юлға сығып киткән.

Көн барған, тей, Ҡуҙкүрпәс, ай барған, тей. Бер ваҡыт ете юл сатлығына барып туҡтаһа, Мәскәй әбей ултыра, тей. Егет әбейгә:
- Ах, дошман, хәҙер башыңды өҙә сабам! - тине, тей.
- Эй, балам, мин инемдә, һине ҡурҡытып ҡайтарайым тип ултыра инем, - тип, әйтте тей, Мәскәй әсәһенә әйләнеп.

Әсәһе улы белән хушлашып, илап ҡайтып киткән, тей. Егет артабан киткән, тей. Бара торғас, ул тағы ла ете юл сатлығына барып сыҡҡан тей. Юл сатлығында тағы ла Мәскәй әбей ултыра, тей. Ул Ҡуҙкүрпәскә тағы шул уҡ һүҙҙәрҙе әйтте, тей. Был егеттең әсәһе, тағы ла улын ҡурҡытып ҡайтарам, тип, ултыра, тей. Улар тағы ла хушлашып, айырылышып киткәндәр. Бик оҙаҡ барғандан һуң Ҡуҙкүрпәс алыҫта бер бик бейек ағас күргән, тей. Ағас төбөндә бер бәләкәй генә өй ултыра, тей. Егет өйгә ингән дә, ҡарт әбей барлығын күреп, уға сәләм бирҙе, тей.
- Әссәләмәғәләйкүм!
- Вәғәләйкүм вәссәләм! Шул сәләмең булмаһа, үҙеңде йотор инем, тип, яуап ҡайтарған әбей.
Әбей Ҡуҙкүрпәстең ҡайҙа китеп барыуын һораған икән, тей.
Башлап китте ҡыр турат,
Елен китте, ел майлап.
Ел бәйләгән ел шайлаҡ
Шуны ҡыуып барамын.
тип әйтте, тей.

Шул ояҡ әбей.
- Ай, улым, төшөндөм. Һин уны ала алырһың микән. Ошонан үрҙәрәк минең апайым бар, шуға бар, - тигән, тей, әбей.

Ҡуҙкүрпәс әбей әйткән яҡҡа киткән, тей. Бара торғас Ҡуҙкүрпәс, башын күккә сөйөп ултырған күк тирәк күргән. Яҡын барһа уның башында сәмерғош ояһы күргән. Тирәк төбөндә бәләкәй генә өй ултыра, тей. Ҡуҙкүрпәс инһә, унда баяғы әбейҙән дә ҡартыраҡ, ҡурҡынысыраҡ әбей ултыра, тей.
- Әссәләмәғәләйкүм, инәй кеше! - тип сәләм биргән егет.
- Вәғәләйкүм әссәлә! Шул һүҙең булмаһа, урыныңдан алып йотор инем, - тигән дә әбей, Ҡуҙкүрпәстең ҡайҙа китеп барыуын һораған.
Башлап китте ҡыр турғай,
Елеп китте, ел майлап.
Ел бәйләгән ел тайлаҡ,
Шуны ҡыуып барамын, - тип яуап биргән егет. Унан бөтәһен дә һөйләп биргән. Әбей:
- Минең һүҙемде тыңлаһаң, Баянһылыуҙы ала алырһың. Хәҙер ошо күк тирәк өҫтөнә менеп, сәмерғош күкәйен алып бир, - тигән.

Егет ағас башына менеп китә. Күкәйҙе алып төшөп килгәндә генә сәмерғош быны күреп ҡала ла тирәкте бер күккә, бер ергә тейҙереп болғай башлай, ләкин Ҡуҙкүрпәс ергә төшөп өлгөрә. Әбей Ҡуҙкүрпәс өҫтөндәге әйбәт кейемен дә, толпарын да ҡалдырып, аттың өс бөртөк ҡылын ғына алып ҡалырға ҡуша.
- Һарыбай малай эҙләй. Улһыҙға улмын, малайһыҙға малаймын, тигән. Шунан мин Һарыбайҙы ҡунаҡҡа саҡырған булырмын, һин Баянһылыуҙы алырһың. Атың кәрәк булһа, өс бөртөк ҡылды өт тип, - өйрәтеп ебәргән Ҡуҙкүрпәсте әбей.

Ҡуҙкүрпәс Һарыбайға барып етә лә.
- Улһыҙға улмын, малайһыҙға малаймын, - тип әйтә.
Һарыбай унан:
- Исемен кем? - тип һорай, тей.
- Исемемде белмәйем, - тип әйтте, тей, Ҡуҙкүрпәс, - атайымды ла әсәйемде лә белмәйем.
Ҡуҙкүрпәсте, бик йыуаш ҡына малай икән, тип Йыуашаҡ тигән исем атағандар ҙа ҡуй көтөргә алғандар. Йыуашаҡ бер ай үткәс ҡуй көтә башлай. Ул ҡуйҙы алты ай көткәс, икенсе йәйләүгә күсергә булған Һарыбай.

Ошоға тиклем Баянһылыуҙы күрә алмай, тей, Ҡуҙкүрпәс.

Иң алда йылҡы һауған Ҡолтантаҙ, уның артынан ҡуй ҡыуып Йыуашаҡ бара тей. Иң артта бисәләре-балалары белән Һарыбай килә, тей. Баянһылыуҙың көймәһе яҡында ғына килә, тей.

Бара торғас, Йыуашаҡ ҡуй бәрәстәре араһында бик матур, һәйбәт итеп биҙәк ебәрелгән бәрәс күрә. "Быны моғайын Баянһылыу биҙәгәндер", тип уйлап, Ҡуҙкүрпәс бәрәскә һуға Баянһылыу көймәнән генә:
- Атаҡ-атаҡ, нишләп һуғаһың тип әйткән.
Йыуашаҡ бәрәскә тағы ла нығыраҡ итеп һуҡҡан икән, бәрәс баҡырып ебәргән. Баянһылыу килеп сыға ла бәрәсен көймәгә алып инеп киткән. Йыуашаҡ ҡыҙҙың һылыу йөҙөнә ҡарап, күҙен ала алмаған. Аҙаҡ көймә эргәһенә барған да:
Алтай көттөм ҡуйыңды,
Етай көттөм буйыңды.
Инде күрҙем буйыңды
Бүре ҡырһын ҡуйыңды, - тип йырлап ебәргән, тей. Былар йәйләүгә туҡтайлар, тирмәләр ҡоралар. Ҡолтантаҙ йылҡыны алыҫҡа көтөргә тип алып китә, тей. Йыуашаҡ ҡуйларын алып китә. Ошонан һуң баяғы ҡарт әбейҙең улы килеп Һарыбайҙы ҡунаҡҡа саҡыра. Былар ҡуй һуйып алып, ҡырандасҡа ат егеп китәләр. Баянһылыу үҙе генә ҡала.

Шул ваҡыт Йыуашаҡ Баянһылыуға һөйөнсөгә ҡуй ебәрә. Ҡуй бара ла:
- Баян апай, һөйөнсө,
Урын-ерең йыйынсы.
Күрпәс килә, Күрпәс килә, тип йырлап ебәрә.
Баянһылыу.
- Янып та барған йөрәгемде яндырмасы ҡуй инде, - тип ҡуйҙы ҡыуып сығарып, ҡарынын яра һуғып ебәрә. Йыуашаҡ ҡуйҙың ҡарынына өргән икән, юнәлгән дә ҡуйған, тей.

Ҡуй Баянһылыуға тағы китә, ә Йыуашаҡ өс ҡылды яндырһа, эргәһенә Толпары белән кейемдәре килә. Йыуашаҡ һәйбәт итеп кейенеп ала ла Баянһылыуға китә. Күк дөрләп, йәшен йәшнәй, ямғыр яуа, тей. Йыуашаҡ бара ла атынан төшмәй, Баянһылыуҙың сыҡҡанын көтөп тора, тей. Баянһылыу сыға ла
- Ах, егет, нишләп төшмәй тораһың? - тип егетте алып инеп китә. Йыуашаҡ үҙенең Ҡуҙкүрпәс булыуын әйтеп, бөтәһен дә ҡыҙға һөйләп бирә. Ҡыҙ белән улар аңлашалар. Баянһылыу Ҡуҙкүрпәсте ҡунаҡ итеп йөрөһә, Ҡолтантаҙ белеп ҡала ла Һарыбайға "Һарыбай, тиҙ генә ҡайт. Миңә бирәм тигән ҡыҙың Йыуашаҡ белән йөрөй", - тип хат яҙа.

Һарыбай Ҡолтантаҙҙы ҡыҙымды һиңә бирәм тип алдап йылҡы көттөрә икән. Һарыбай ҡайта ла Йыуашаҡты үлтермәксе була. Нишләтеп үлтерергә белмәй ҙә, белемсе әбейгә бара. Әбей уға: "Ашатып-эсереп, эсен ярып үлтерегеҙ", - тей. Баянһылыу аларҙың һөйләшкәнен ишетеп ҡала ла, Ҡуҙкүрпәскә әйтә. Үҙе сей тиренән моҡса тегә башлай. Ҡуҙкүрпәскә:
- ыштобы эсмә, ошо моҡсаға төшөр ҙә ултыр, - тей ул.

Һарыбай егетте һыйлай, - ә егет бөтә ашты моҡсаға төшөрөп тик ултыра, тей. Бер ваҡыт моҡса ла тула. Ҡуҙкүрпәс аптырағас, ауыҙына эсеп-ашай башлай, быларҙың бөтәһен дә ишектең тишегенән Баянһылыу күреп тора ла ҡурҡа башлай ҙа, ашама тип ымлай башлай. Ләкин Ҡуҙкүрпәс уның ымлағанын күрмәй.
- Эй, ымланым, ымланым, ымлаһам да белмәйһең,
Инде үләрһең, Йыуасаҡ , - тип һармаҡлай Баянһылыу ярыҡтан. Ҡуҙкүрпәс ишетеп ҡалған да өйҙән ырғып тороп сыҡҡан да киткән, тей. Моҡса ярылып ятып ҡалған, тей.

Ҡуҙкүрпәс ҡасып барып йылға буйындағы Суҡтирәк төбөнә барып ятҡан тей. Бер сәпсек Баянһылыуҙан егеткә ем ташый. икән. Ул өс көн, өс төн шулай ике арала йөрөгән. Шунан сәпсекте Баянһылыуҙың еңгәһе күреп ҡалған да: "Ошо сәпсек көн дә килә, бер-бер хикмәт юҡмикән, тотайыҡ беҙ уны", - тип инеп йөрөгән тишеккә ҡулын ҡуйып торған да тотоп алған, тей. Ул: "Йыуасаҡ ҡайҙа, - әйт", - тип сәпсектең йөнөн йолҡа башлаған. Ул сәпсектең йөнөн фис йолҡоп бөткән, тей, түбәһендә өс бөртөк йөн ҡалған булған, тей. Шул өс бөртөк йөндө йолҡҡанда сәпсек: "Суҡ", - тип үлгән, тей.

Белемсе әбейгә барһалар, әбей: "Ә уны белмәй тей, "Суҡ" тигәне, Суҡ тирәк була инде" - тигән, тей. Һарыбай кеше алып Суҡтирәк төбөнә киткән. Алар белән Ҡалтантаҙ ҙа киткән. Барһалар, Ҡуҙкүрпәс тирәк төбөндә йоҡлап ята, тей. Уны тотоп, башын ҡырҡып алып ҡайып, кәүҙәһен зинданға төшөргәннәр, башын "һөйгәнеңдең башы" тип Баянһылыуға биргәннәр, тей. Баянһылыу илап, егеттең башын һыуып, һандығана һалып ҡуйған, тей. Шунан ул Ҡолантаҙға әйткән: "Инде мин һиңә булмай, кемгә булайым. Барып Йыуашаҡты күмеп киләйек, - тигән дә былар киткәндәр. Ҡоҙоҡҡа барып еткәс Баянһылыу.
- Һин тәүҙә ҡоҙоҡҡа төшөп һыу сығар, - тигән. Ҡолтантаҙ ҡоҙоҡҡа төшкәс, Баянһылыу бауҙы ҡырҡҡан икән, Ҡолтантаҙ ҡоҙоҡҡа батып үлгән, тей.

Ә Баянһылыу белемсе әбейгә барған да.
- Ҡуҙыйкүрпәс терелеп, өс көн, өс төн күреп үлһәм дә ризамын, - тигән.
- Ах, балам, терелтеп була ла, тик ғөмөрҙө бик аҙ теләнең, - тигән, тей, әбей.
Белемсе әбей Ҡуҙкүрпәсте терелткән, тей.

Ҡуҙкүрпәс белән Баянһылыуы Суҡтирәк төбөндә өс көн, өс төн йәшәгәнләр, тей. Бер-береһен һөйөп, күреп йөҙҙәрен күреп туйманылар, тей. Өс көндән, өс төндән һуң икеһе лә улгәннәр, тей.

Һарыбай ҡыҙын әҙләп Суҡтирәк төбөнә килһә, егет менән мәйете, береһе ай, береһе кояш булып, ҡараңғы төндө яҡтыртып ята, тей. Ҡолтантаҙҙы ҡоҙоҡтан сығаралар. Быларҙың өсөһөн дә зыяратҡа ҡуйғаннар. Ҡуҙкүрпәс белән Баянһылыу төндә икеһе бер ҡәбергә баралар ҙа яталар, тей. Тағы айырым ҡуйһалар, тағы бергә яталар, тей.

Шунан инде быларҙы икеһен йылғаның ике яғына күмгәннәр, тей. Хәҙер инде зыяратлар бер-береһенә ҡушыла алмағаннар, тей. Бер төн эсендә быларҙың зыяратына алмағастар үҫеп сығып, башларын йылға аша бер-береһенә ҡушылғандар, тей. Ағас башларында һандуғаслар һайрашалар, тей. Ҡолтантаҙҙың зыяратында сырмалсыҡ ҡына үҫә, тей. Ҡыу ағасларҙа тумыртҡалар туҡылдап йөрөйләр, тей.