Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

Йылан малайы (Әкиәт)

Хәжиәхмәтов Закир Янбакир улынан яҙып алынды, 61 йәштә. БДУ-ның 1 курс студенте Байназаров Радик яҙып алды.

Борон-борон заманда йәшәгән ти бер бабай менән бер әбей, уларҙың бер балалары ла булмаған, ти. Үҙҙәре гел генә аслы-туҡлы ғына көн күргәндәр. Бабай үҙе йәшәгән ауылда бер байҙа эшләп көн күрерлек аҙыҡ тапҡан. Ҡартайған көндәрендә быларҙың бер ир балалары донъяға тыуған, ә балалары кеше ҡиәфәтендә түгел, йылан ҡиәфәтендә булған. Быға бөтәһе лә хайран ҡалған. Өс көн әсендә малай ҙурайып кешесә һөйләшә алған, ти. Был йылан малай бер көндө атаһына:

- Атай, Ҡоломбай байҙың кесе ҡыҙы миңә бик оҡшай.

Һин бөгөн үк атың менән яусыларға бар. Атайы улынан Был хәбәрҙе ишеткәс бик ҡурҡыуға төшә, сөнки Ҡоломбай бай тирә-яҡта яуызлығы менән дан алған була. Ә үҙенең ҡыҙҙарын үҙе кеүек бай егеттәренә лә кәләшлеккә бирмәгән була. Йылан малай атаһын көсләп ебәрә, йылан малайҙың атаһы атын егеп, Ҡоломбай байҙың кесе ҡыҙын яусыларға китә. Байға үҙенең ни өсөн килгәнен әйткәс, бай ҡартты хеҙмәтселәренән үлтертеп, тураҡлаттырып, арбаһына һалдырып ҡайтарып ебәрә. Үлтерелгән атаһын күргәс, Йылан малай үҙенең тыны менән бер өрөүө була, ҡарт элекке хәленә ҡайта, ҡарт улына бөтәһен дә һөйләп бирә.

Йылан малай атаһын тағы икенсе көндө Ҡоломбай байға ебәрә. Бай тағы ҡартты тураҡлап, алына һалып ҡайтарып ебәрә. Ҡоломбай бай ҡарттың тураҡланып бөткән еренән терелеүенә хайран ҡала.

Йылан малай атаһына ике тапҡыр өрөүө була, ҡарт тағы элекке хәленә ҡайта. Ҡарт улына нимә тип әйткәнен һөйләп бирә. Йылан малай атаһын Ҡоломбайға өсөнсө көндө лә ебәрә, Ҡоломбай бай ҡарттың ҡабат терелеп килеүенә тамам хайран ҡала, Ҡоломбай бай ҡартты был юлы үлтермәй уға бер шарт биреп ҡайтара. Уның шарт буйынса Йылан малай бер төн эсендә бай менән ҡарттың өй араһында таш юл һалырға, шул юл эргәһендә ҙур күл, күл эсендә аҡҡоштар йөҙөп йөрөргә тейеш, күл эргәһендә баҡса, баҡса эсендә аҡ таштан матур, ҙур һарай торорға тейеш булырға тейеш, - ти. Бабай улына был үтәй алмаҫлыҡ шартты ҡайтып һөйләп бирә. Йылан малай атаһына борсолмаҫҡа ҡуша. Кисен Йылан малай атаһына арҡан алырға ҡуша һәм улар ауылдан алыҫ булмаған бер яланға баралар, ти. Йылан малай атаһын бер ер тишеге эргәһенә алып килә, атаһына: - Атай, ошо арҡандың осон мин сыҡҡансы ебәрмәйенсә тотоп тор, - тигән дә, арҡандың бер осон алып, аҫҡа төшөп киткән. Бер аҙҙан һуң арҡан бер бер артлы бәһлеүән егеттәр сығып теҙелешә башлайҙар, ти. Бәһлеүән егеттәр шул тиклем күп сыға, бөтә ялан улар менән тулы. Йылан малай үҙе иң һуңынан сыға. Йылан малай атаһына ҡайтып китергә ҡушып, үҙе бәһлеүән егеттәр менән шартты үтәргә тороп ҡала, ти. Ҡарт иртәнсәк торһа ни күҙе менән күрһен, бай шарт итеп ҡуйғандарҙың бөтәһе лә үтәлгән ти, ә үҙҙәренең өйө алдында алтын-көмөш эйәрле өс ат тора икән, ти. Йылан малай аттарҙың эйәренә урала ла байҙың йортона китә, ти. Бай хайран ҡала, үҙе ҡуйған бөтә шарт үтәлгән булып сыға. Ә Йылан малай алтын-көмөш эйәрле аттарҙа бай йорто ҡапҡаһының алдына килеп туҡтай.

Байҙың ҡыҙы бик аҡыллы була, ти, ул егеттең аҡыллылығына хайран ҡала һәм уға кейәүгә сығырға риза була. Йылан малай ҡыҙҙың бүлмәһенә инә. Бүлмәгә кереү менән бер ыҫылдауы була ул матур, һөлөк кеүек егеткә әүерелә. Ҡыҙға былай ти:
- Мин һине бик ныҡ яратам, һинең өсөн үлергә лә әҙер. Һин минең тиремде һаҡларға тейешһең, әгәр ҙә ул юғалһа, мин дә юҡҡа сығам.

Егеттең һөйләгәнен ҡыҙҙың ике апаһы тыңлап торғандар икән, ти. Алар ҡыҙға үсегеп, тегеләр әлеге баҡсала йөрөгән ваҡытта ҡыҙҙың һандығынан йылан тиреһен алып алып яндыралар, ти. Быларҙың йылан тиреһен яндырыуы була, Йылан малай ҡатынына:
- Һин минең тиремде һаҡлай алманың инде, мин һине ҡайҙан булһа ла табырға тырышырмын, - тип әйтә лә юҡ була.

Йылан малай юҡ булыуға бик куп ваҡыт үтә. Ҡыҙ ҡайғырып ауырый башлай. Ҡоломбай бай ҡыҙы ауырығанлыҡтан нишләргә белмәй йөрөгәндә йылан малай кире ҡайта.

Ҡыҙ һауығып китә. Йылан малай менән икәүһе бергә теге бакса эсендәге таш һарайҙа рәхәтләнеп йәшәй башлайҙар, ти.