Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

<Уйындар>

Зианчура районы, Күгәрсен, Байдәүләт, Ибрай, Муйнаҡ, Ҡарағай-Туғай ауылдарында йәштәр араһынан Г. Кәримова яҙып алған.

Наза

Ҡапма-ҡаршы тороп, ҡулға-ҡул тотоношоп торалар. Башта берәүҙе яңғыҙ ҡалдыралар. Теҙелеп тороусы йәштәр башта тороусыларға табан йырлайҙар. Йыр йырланып бөткәс ҡулдарын сабып припевте йырлайҙар. Шул арала алда тороусы үҙе теләгән иптәшен алып, икенсе башҡа теҙелеп торалар һәм тағы йыр, уйын башлана.

Сипарат әйләндерә.
Клубтарға килеп керһә,
Клубты йәмләндерә.

"Наза"‑ны уйнағанда припевте төрлөсә йырлайҙар.

1. Наза, Наза, Наза матур ҡыҙ бала.
Наза уҡый, Наза яҙа,
Наза ударник була.

2. Наза, Наза, Наза матур ҡыҙ бала,
Стахановсы егеттәр
һөйә торған замана.

3. Наза, Наза, Наза ҡара пәлтәле.
Кеше уәрләре кешегә
Буламы ни әйт әле.

Наза тигән ҡыҙ баланың
Бөрлөгәне түгелгән.
Көн дә "Наза" уйнағанға
Наза исеме бирелгән.

Икешәрләп ҡапма-ҡаршы тотоношоп, круг яһап торалар. Бер пар круг уртаһында әйләнә, уйынға ҡатнашыусылар йырлайҙар, йырҙың икенсе яртыһында уртаҙағылар әйләнеп килеп, теләгән парға баралар. Шул ваҡыт барыһы ла аяҡтарын алмаштырып көйгә баҫалар.

Баҫ, әйҙә, станокҡа
Тауыштары сыңлаһын.
Әйҙә, әйҙә, нығыраҡ баҫ,
Тракторҙар гөрләһен.

Икенсе пар уртаға сыға һәм уйын шул уҡ тәртиптә дауам итә.

Ҡайыш

Егеттәр һәм ҡыҙҙар парлап ултыралар, һәр бер парҙың ҡыҙына номер һуғыла. Был эштәрҙе етәксе башҡара. Уның ҡулында ҡайыш. Бер егет парһыҙ ултыра һәм уйынды башлап ебәрә. Ул ҡуйылған номерҙәрҙең береһен ҡысҡырып саҡыра, һәм ҡыҙ уның янына югереп барып ултыра, ә етәксе шул ваҡытта уны ҡайыш менән һуғып ҡала. Парһыҙ ҡалған егет тағы шулай итеп саҡыра һәм шулай дауам итә.

Наза

Бер егет менән бер ҡыҙ парлашып сығып ҡул тотошоп ҡара-ҡаршы торалар. Улар янына башҡалар ҙа шул рәүешле торалар һәм оҙон парҙар теҙмәһе яһайҙар.

Уйын таҡмаҡтар менән оҙатыла.

Парҙар теҙмәһенең бер яҡ осона бер йәки ике кеше барып тора. "Наза" көйөнә уйнаған ваҡытта уйын түбәндәгесә бара: Ниндәй булһа ла таҡмаҡты был көйгә бер ҡат әйтәләр. Был ваҡытта парҙар бер-береһенең ҡулына тотоношоп торалар. Таҡмаҡ бөткәс, был көйҙөң припеве әйтелһә, шул ваҡытта инде парҙар һулға түбәндәге типтағы наказдар бирелә:

"Күрәҙә"

Фантик хужаһы уртаға сыға һәм уның күҙен ҡарлайҙар. Уйын етәксеһе уйнаусыларҙың береһенә күрһәтә һәм "киләсәктә был кеше кем буласаҡ?" тип һорай. Ә фантик хужаһы мөмкин тиклем ҡыҙыҡлы яуаптар бирә, халыҡты көлдөрә, был ике-өс һорарға һәм яуапҡа тиклем һуҙыла.

"Да или нит?"

Шул рәүешле фантик билдәләнә һәм күрһәтелә. Хужа уртаға сыға. Етәксе менән ярҙамсыһы ситкәрәк китеп һорау уйлайҙар һәм һорауҙы әйтмәйенсә "да или нет?" тип фантик хужаһына ҡысҡырып һорайҙар. Хужа йә "да", йә "нет" тип яуап ҡайтара. Шунан инде һорау ҡысҡырып әйтелә, һорауҙарҙы мөмкин тиклем ҡыҙыҡлыһын бирәләр, ә яуап "да" йә "нет" була. Түбәндәге кеүек һорауҙар бирәләр:

"Быйыл кәләш алаһыңмы?".
"Быйыл кейәүгә бараһыңмы?"
"Зөбәйҙәне яратаһыңмы?"
"Яратҡан ҡыҙың үбәме икән?"

Наказ рәүешендә өс ҡыҙҙы үбергә ҡушалар, бейетергә, яңғыҙ йырларға йәки шиғыр һөйләргә ҡушалар.

"Исем ҡушыу"

Егеттәр бер яҡҡа ултыралар. Ҡыҙҙар икенсе яҡтан ҡаршы ултыралар. Уртала уйындың етәксеһе. Ул ҡыҙҙарға уйында ҡатнашыусы егеттәрҙең исемен ҡушып сыға һәм егеттәрҙе берәмберәм ҡыҙҙар яғына ебәреп тора. Китеүсе егеттәр үҙе теләгән ҡыҙҙың алдына бара, шул ваҡытта ул үҙенең исеме ҡушылғанҡыҙҙы табып, алдына барырға тейеш. Әгәр ҙә ул тура барып тапһа, ҡыҙ менән урындарын алыштыралар. Әгәр ҙә инде исеме ҡушылған ҡыҙҙы таба алмаһа, алдына барып торған ҡыҙ егеттең усына һуғып дөрөҫ килмәгәнен белдерә һәм егет кире урынына барып ултыра. Өс тапкыр тура килмәһә, ул егеттән фантик. Уйын бер нисә фантик йыйылғанға тиклем бара. Унан һуң инде фантик таратыу башлана. Уйындың етәксеһе үҙенә бер ярҙамсы алып, ҡайһы фантиккә наказ бирергә кәңәшләшәләр. Фантикте күрһәтмәҫ элек: "Был фантиккә ни наказ?" тип уйнаусыларға һорау бирә. Уйнаусылар наказ бирәләр, фантик күрһәтелә һәм фантиктең хужаһын наказды үтәргә тотона. Шул рәүешле фантиктәр таратып бөтөлә һәм уйын да бөтә.

Наза

Әгәр ҙә музыканттар уйын ваҡытында арып китһәләр, йәштәр "Наза" уйнарға тейештәр.

Ул түбәндәгесә уйнала: бер пар ҡапма-ҡаршы ҡарап, тотношалар, улар артынан икенселәре, өсөнсөләре һ.б. шулай теҙеләләр. Ә иң алда бер кеше тороп ҡала. Йәштәр "Наза" көйөнә таҡмаҡ әйтәләр, ә теге кеше теҙелеп торған йәштәр араһынан береһен алып, уртанан бейеп үтәләр, ә парһыҙ ҡалған кеше алға сыға һәм ул да икенсене алып, уртанан бейеп үтә.

Мәҫәлән, таҡмаҡты түбәндәгесә әйтәләр:

Ағиҙелдең аръяғынан
Йөҙөп килдегеҙме әллә?
Ауыҙығыҙҙы энә менән
Тегеп килдегеҙме әллә?

Наза, наза,
Наза ҡара бәлтәле,
Кеше йәре кешеләргә
Буланы ни, әйт әле?

Шуның кеүек шаян таҡмаҡтар әйтәләр.