Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

Ғәлиә

Коммуна Сулпан ауылы Хурамшин Кәбирҙән яҙып алынды. 1915 йылғы. Әкиәттәргә бик бай. Яҙып алдылар: Ғирфанов, Мифтахов, Янбаев.

Борон-борон заманда Өфө ҡалаһында Камалетдин исемле бер бай йәшәгән. Уның Ямалетдин исемле улы булған. Ямалетдин егет булып үҫеп етеп, атаһы Камалетдиндең бер кибетендә һатыусы булып эшләй башлаған, ти.

Атаһы улын күҙле-башлы итеү уйы менән төрлө байҙарҙың ҡыҙҙарын күрһәтеп йөрөй, ти, бер заман. Шулай йөрөйҙәр, ти, былар аталы-уллы бер байҙан икенсе байға. Бер байҙың ҡыҙы ла Ямалетдингә оҡшамай икән. Бер ваҡыт шулай юлда йөрөгәндә Камалетдин менән Ямалетдингә бер урман ҡарауылсы ҡартта ҡунып китергә тура килгән. Урман ҡараусы ҡарт үҙенең ҡыҙы Ғәлиә менән генә йәшәй икән.

Кис булған, Камалетдин менән Ямалетдинде йоҡларға урынлаштырыу сараһын ҡайғырта башлай, ти, ҡарт. Өйҙә ни бары ике карауат (һике) булған, ти. Бер һикегә урман ҡараған ҡарт менән Камалетдин ятһа, икенсе һикегә ике үҫеп еткән егет менән ҡыҙ тура килә икән. Инде уйлап баштарын ҡаңғыртҡандар, ти, былар. Ни булҺа булыр тип, Ямалетдин һүҙ алған. Кәрттәр икәүһе йоҡлаһын, мин Ғәлиәнең һике аҫтында йоҡлармын, ти икән Ямалетдин. Ҡарттар быға бик шат булғандар. Төнөн Ямалетдин Ғәлиәне күҙәтеп ятып, уның бик тыйнаҡлы — ҡыҙ бала булыуын белгән. Сөнки Ғәлиә егет үҙ йортона алып ҡайтмайсы үҙ янына ятҡырмаған, ти.

Ямалетдин иртәгеһен атаһына әйтеп Ғәлиәне алып ҡайтып киткән. Был хәлде ишетеп Ямалетдиндән бөтә бай егеттәре көлә икән. Ямалетдин Ғәлиәне шундай итеп кейендереп ебәргән, ти, хатта Ғәлиә батша ҡыҙҙарынан да һылыураҡ, ә эш яғына мең тапҡыр эшсәнерәк тә булған, ти. Шулай итеп Ғәлиә бик тә тыйнаҡлы, иренә иҫ китерлек тоғро ҡатын булған.

Бер ваҡыт Камалетдин улы Ямалетдинде алып Ҡазандағы дуҫына ҡунаҡҡа киткән. Ҡазандағы дуҫы ла бик бай кеше булған. Уның да Ямалетдин кеүек улы булып, ул да кибеттә һатыу итә икән. Ямалетдин менән Ҡазан байының улы бик дуҫлашып киткәндәр, ти. Тора-бара Ямалетдин ҡатыны Ғәлиә тураһында, уның иренә (үҙенә) бик тә тоғро булыуын һөйләп биргән. Ҡазан байының малайы көлә икән. «Һин Ямалетдин, ҡатындарға бер ҙә ышанма, бына һин бында саҡта ул өйҙә әллә ниндәй бай егеттәре менән типтерәлер әле», — тип үсекләй икән. Ямалетдин уның һайын ҡыҙып ҡатыны Ғәлиәне яҡлай, ти. Киткән былар араһында утлы-ялҡынлы бәхәс. Һөҙөмтәлә Ямалетдин ҡатынын үҙенә тоғролоғон иҫбатлау өсөн Ҡазан байы малайын үҙҙәренә ебәрергә була. «Әгәр ҙә ҺИН минең ҡатын менән бер генә кис йоҡлап сығып, берәй ҡиммәтле әйберен алып килә алһаң, мин һеҙҙә хеҙмәтсе булып ҡалам», — ти икән Ямалетдин. «Әгәр улай эшләй алмаһаң, ҺИН беҙгә ялсы булып килерһең», — тип, былар ҡулға ҡул һуғышҡандар, ти. Киткән Ҡазан байының малайы Өфөгә. Ямалетдиндең кейемдәрен кейеп алған. Өфөгә килеп, Ғәлиәләргә етәрәк, «ирем ҡайтып килә», — тип, Ғәлиә югереп сыҡҡан, ти. Күрһә, ире түгел, ә уның кейемендә икенсе кеше икән. Хәл- әхүәл һорашалар былар. Ҡазан байының малайы «Ямалетдин үлеп ҡалды, бына шуны һеҙгә еткерәйем, теләһәгеҙ уның урынына эшкә керәйем тип килгәйнем»,- тип үҙ хәбәрен һөйләп бирә. Ғәлиә лә, Камалетдин ҡарттың семьяһы ла бик ныҡ ҡайғыралар, илашалар икән. Егет бер нисә көн бында ҡунып йөрөй, Ғәлиәнең ҡәйнәһе (әсәһе) Ғәлиәнең йәп-йәшләй ирһеҙ ҡалыуын теләмәй, һүҙ башлаған. «Ҡыҙым (килен), беҙгә килгән егет бик тыйнаҡ, аҡыллы күренә, инде үлгән артынан үлеп булмай, булмаһа уны улыбыҙ итеп, ҺИН уға сыҡ», — ти икән. Ғәлиә иренең үлеүенә бер ҙә ышанғыһы килмәһә лә Ҡазан байы малайы менән йоҡлаған, ти. Тик ул һис тә бирешмәгән, егетте ҡып-ҡыҙыл ҡан итеп тешләп бөтөргән, ти. Егет шул арала Ғәлиәнең ботондағы миңде күреп алырға өлгөргән ҡәһәрең. Инде быныһы ла еткән.

Хәҙер берәр бүләк сәлдерәйем тип уйлай икән, иртәгеһен Ҡазан байының улы. Ләкин бүләкте ҺИС ТӘ ала алмай икән. Бер нисә шундай уңышһыҙ көндәр үткән. Ҡазан байының улы үҙенең ялсы булып килеүен уйлап ҡурҡа ла башлаған, ти. Инде бер сара ла ҡалмағас, Өфө ҡалаһынан бер кәрт ҺАлып йөрөүсе ҡортҡаны табып, уға кәңәш итеп ҡараған. Ғәлиәнең берәр ҡиммәтле нәмәһен урлап бирә алһа күп байлыҡ бирәсәген әйткән. Кәрт һалыусы быға шатланып риза булған. Ни өсөн ТИҺӘҢ, ул ҡарсыҡ Ғәлиәләрҙә күп тапҡырҙар булған ҺӘМ Ғәлиәнең иң ҡиммәтле әйберҙәренең ятҡан ерен дә белә икән. Вәт ҡарсыҡ шул йомош менән Ғәлиәләргә килә. Тәүҙә кәрт һалған булып, Ямалетдиндең тере булыуын да юраған булып ҡылана. Аҙаҡ бер Ғәлимә сығып киткән арала түшәмдәге янсыҡтан Ғәлиәнең әсәһенән ҡалған бик ҡәҙерле балдағын урлай. Балдаҡты Ҡазандан килгән теге егеткә бирә. Ҡазан байы малайы бик шатланып ҡайтып китә. Ҡайтып бик эре ҡиәфәт менән балдаҡты Ямалетдингә күрһәтә. Ямалетдин, әлбиттә, балдаҡты таный, ләкин ҺИС тә уны Ғәлиәнең үҙ ҡулы менән биреүенә ышанмай. Ғәлиәнең ботондағы миңен әйткәс, Ямалетдин бик ныҡ ҡайғыра, ышана инде. Шул көйө өйөнә ҡайтмай, Ҡазан байында хеҙмәтсе булып ҡала. Оҙаҡ ваҡыт үтә. Ямалетдин һаман да Ғәлиәнең ундай ҡатын булыуына ышанмай. Шулай ҙа ҡайтып унан (Ғәлиәнән) үс алып килмәксе булып, Ҡазан байынан һорап ҡайтып китә.

Ямалетдиндең ҡайтыуын күреп Ғәлиә ҡаршы югереп сыға.

Ямалетдинде Ғәлиә бик яҡшы ҡаршылаһа ла, Ямалетдин өндәшмәй икән. Шулай бер йылы һүҙ ҙә әйтмәй Ямалетдин бер нисә көн уҙғара. Ул Ғәлиәгә ниндәй яза биреүҙе уйлай. Уйлай торғас Ямалетдин бер кәмә эшләтергә һәм кәмәлә Ғәлиәне ағыҙып ебәрергә була. Бер оҫтанан бөркәүле кәмә эшләтә. Кәмә әҙер булғас Ғәлиәне кәмәлә гуляние үткәрергә саҡыра. Бер ниндәй этлеккә уйламаған Ғәлиә, әлбиттә, һөйгән иренән икеләнмәй, һыуҙа кәмә менән йөрөргә сығалар. Шул саҡ бик ағын йылғала йөрөгәндә бөркәүле кәмәлә Ямалетдин Ғәлиәне бик ныҡ итеп бикләй ҙә, үҙе төшөп ҡалып ағыҙа ла ебәрә. Кәмә Ғәлиә менән ағып китә. Кәмә бер нисә көн ағып барғандан һуң бер утрауға барып туҡтала. Тик Ғәлиә генә сыға алмай.

Кәмәгә ике сәмреғош килеп ҡуналар ҙа, кешеләрсә ҺӨЙЛӘШӘ башлайҙар. Береһе әйтә: «Ҡазан батшалығында кешеләр һыу ала торған бер шишмә ҡороған. Мин шуның ни өсөн ҡороғанын беләм. Сөнки уның сығып ятҡан еренә бер ҡош ҡауырһыны ҡаҙалып тора. Шул ҡауырһынды тартып алҺаң, халыҡ һыуға рәхәтләнәсәк», — ти. Икенсеһе телгә килеп: «Ҡазан батшаһының ҡыҙы сирләй, шуға бер ниндәй ҙә дарыу таба алмайҙар, ә мин ул дарыуҙы беләм. Уларҙың тәҙрә төптәрендәге сирень сәскәһен ҡайнатып эсерһәң, ҡыҙ тереләсәк», — тип һөйләшәләр ҙә былар осоп та китәләр. Улар талпынып ҡанат ҡағыуҙары була, тулҡын кәмәне ҡуҙғатып ебәреп, йылға кәмәне артабан ағыҙып алып китә, ти. Кәмә тағы бер нисә көн аҡҡандан һуң, кәмәне бер пароход тотоп ала. Капитанға кереп, кәмә тотоуҙары тураһында хәбәр итәләр. Капитан йәш кенә егет була. Ул сығып, бөркәүле кәмәнең бик матур эшләнгәнен күреп матростарға әйтә: «Кәмәнең эсендәге әйберҙәре һеҙгә, ә кәмәһе миңә», — ти. Асып ҡараһалар, эсендә бик һылыу (Ғәлиә) бер ҡыҙ ултыра икән. Капитан быны күргәс, үҙенең бойороғон кире алырға мәжбүр була. Ҡыҙҙың матурлығы уны үҙенә тарта, ти. Ул ҡыҙ (Ғәлиә) менән һыу керергә булалар. Ситкәрәк китәләр ҙә, сисенеп һыу керергә булалар. Ғәлиә сисенеп ташлап һыу керә. Капитан бер ҙә йөҙә белмәй икән, Капитан Ғәлиәнең буй-һынына һоҡланып уны ҡосаҡлап ала. Шул саҡ Ғәлиә капитанды һыуға төртөп төшөрә. Капитан бата ла ҡуя. Ғәлиә капитандың кейемдәрен кейенеп пароходҡа бара. Матростар Ғәлиәне капитандары тип беләләр, танымайҙар. Ғәлиә пароходты тура Ҡазанға алып барырға ҡуша. Барып етеү менән теге сәмреғоштарҙан ишеткән нәмәләрҙе тормошҡа ашырта. Тәүҙә барып шишмәнең сығып ятҡан ерен ҡарай, ҡараһа сәмреғоштар әйткәнсә, һыу сыҡҡан урынға ҡош ҡанаты ҡаҙалған икән. Ғәлиә уны һурып алыуы була, шишмә бөтә йәнлелеге менән шашып аға башлай. Халыҡтар был хәрби кейемдәге кешенең яҡшылыҡ эшләүен күреп бик шатланалар, маҡтау һүҙҙәре әйтәләр, рәхмәт белдерәләр. Ғәлиә Ҡазан батшаһының ҡыҙы янына бара. Барһа, ысындан да батша ҡыҙы бик насар хәлдә ята икән. Батша үҙе лә ах та ух килеп, ҡайғырып йөрөй икән.

Бер хәрби капитандың ҡыҙҙы терелтә алыуын батшаға инеп әйтәләр. Батша бик шатлана, бөтә батшалығын һәм ҡыҙын бирергә ризалыҡ бирә. Ғәлиә сирень сәскәһен ҡайнатып эсерә лә ҡыҙ терелә. Батша батшалығын капитанға (Ғәлиәгә) бирә. Ғәлиә мунса яҡтырта һәм үҙен мунса керттерһен өсөн был батшалыҡта хеҙмәт иткән Ямалетдинде саҡырта. Ямалетдин килә, тәүҙә Ғәлиәне танымай, аҙаҡ танып унан ғәфү үтенә. Ул үҙенең Ҡазан байы малайы менән бәхәсләшкәнен бөтәһен дә ҺӨЙЛӘП бирә. Ғәлиә мунсанан хәрби кейемен тағы ла кейенеп сыға. Шул КӨНДӨ үк Ҡазан байы малайын саҡыртып аттыра. Үҙе (Ғәлиә) үҙенә батша биргән батшаның ҡыҙын (батша Ғәлиәне егет тип белгән бит инде) Ямалетдингә тәҡдим итә. Ләкин Ямалетдин Ғәлиәнән башҡа бер кемде лә алмаясағын әйтә.

Ғәлиә менән Ямалетдин ошо батшалыҡта бик бәхетле ғүмер итәләр, ти.