Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

Алтын ашыҡ

Бөрйән районы Иҫке Мәсет ауылының 75 йәшлек Ҡолдәүләтова Өмөхаят ҡарсыҡтан 1957 йылдың 12 авгусында БДУ-ның III курс студенте Сәғитов Мохтар яҙып алған.

     Борон-борон заманда бер кеше булған, ти. Уның бисәһе ауырып үлеп киткән дә, ул икенсе бисә алған, ти. Үлгән бисәһенең яңғыҙ улы ҡалған, ти. Берҙән-бер көн атаһы, ҡыш көнө, ат һуғара барған, ти. Ат һыу эсмәй быраш-һарш итеп ситкә тайпыла, ти. "Нишләп эсмәй икән был хайуан", — тип мәкене барып ҡараһа, үпкә булып Мәскәй йөҙөп йөрөгән, ти. Мәскәй килеп сығып:
     "Атыңды бирәһеңме, йәнеңде бирәһеңме?" — тип ҡарттың һаҡалына йәбешкән, ти.
     "Атымды ла, йәнемде лә бирмәйем, яңғыҙ ғына улым бар, шуны бирәм", — ти, ул кеше.
       &итерһеңnbsp;   — Ул улды мин ҡайҙан табып, ҡайҙан алырмын, — тигән, ти, мәскәй.
           — Беҙ май сислаһында бынан күсәбеҙ, уның алтын ашығы бар, шул ашыҡты мин онотоп ҡалдырған кеше булып китермен. Малайымды ашыҡ ала ебәрермен, шул саҡта тотоп ашарһың, — тигән, ти.

     Тегеләр күсеп киткәндәр, ти. Күсеп барғас, теге бала:
          "Атай, минең алтын ашығым ҡайҙа?" — тип һораған, ти. Атаһы:
           — Ай, әттәгенәһе, балам, ашығың кәштәлә онотолоп ятып ҡалған, тигән, ти.            — Атай, ҡайһы атты менеп барайым? — тип һораған, ти, малай.
           — Югәнеңде шалтырат, ҡороғоңдо ҡалтырат, ҡайһы ат әйҙәнеп ҡараһа, шуны тотоп менеп барырһың, — тигән, ти, атаһы.

     Малай сығып югәнен шалтыратып, ҡороғон ҡалтыратып ҡараһа, баҡта ғына бер тай ҡарай ҙа тора, ти. Өс мәртәбә ҡалтыратһа ла, шул тай ҡараған, ти.
           — Атай, бер арыу ат та ҡарамай, ҡола ҡашҡа насар ғына баҡта тай ҡарай ҙа тора, — тигән.
           — Бәхетеңә күрә шул булғандыр, һиңә дусар булғаны шулдыр, тот та мен, — тигән, ти, атаһы. Тайҙы эйәрләп, егет менеп киткән. Ауылды сыҡҡас, тай телгә килеп:
           — Тороп тор әле, егет, ҡайҙа барам тип бараһың? — тигән, ти.
           — Алтын ашығымды атайым өйҙә онотоп ҡалдырған, шуны алып тип барам, — тигән, ти, егет.
           — Юҡ, егет, һине атайың мәскәйҙән ашатырға ебәрҙе, һеҙҙең өйөгөҙҙә мәскәй ишек төбөндә ирәк менән тире тартып ултырған булыр. Ингәс тә һине тотоп ашап китер, һин ишектән инмәй, түрбаш тәҙрәнән генә инеп ашыҡты һрмәй һалып ал да, һикер, мин тәҙрә алдында бүтәгә үлән булып ҡына ятырмын, — тигән, ти.

     Егет, тәҙрәне аса һалып, алтын ашыҡты кәштәнән һәрмәп алып, бүтәгә үлән өҫтөнә һикергән икән, бүтәгә үлән бакта тайға әйҙәнеп сабып киткән. Ә мәскәй ишек төбөндә күн иләгән кеше булып көтөп ултырған икән: "Аһ, тоталмай ҡалдым", — тигән дә, ирәкте ат итеп менеп, ҡыя һикертеп килә, ти. Мәскәй әбей быларҙы ҡыуып етә башлағас, тай: "Егет, һин тиҙ генә төш тә, минең бер ботомдо ҡырҡып ташта" — тигән. Егет тайҙың ботон ҡырҡып таштаған икән, мәскәй шуны ашап тороп ҡалған, ти. Былар бара торғас икенсе аяғын да ҡырҡып ташлағандар. Мәскәй әбей тағы ҡыуып етә башлаған. "Инде егет, хәлем дә бөттө, мине сал да ҡаныма баһ", — тигән, ти, тай. Егет тайҙы сала һалып, ҡанына баһҡан икән, теге ҡан бейек тирәк булып, егет тирәк башында тороп ҡалған, ти. Мәскәй әбей балта, ҡайраҡ яһап, тирәкте йығырға тумыра баштаған, ти. Мәскәй арый башлаған, ти. Шул саҡ аҡ ҡуян килгән дә: "Әбей, һин ял итеп тор, мин йығайым", — тигән. Әбей йоҡлап киткән, шул саҡ ҡуян тирәктең ҡырҡылған ерен ялаған икән, тирәк уңалған да ҡуйған, ти. Ҡуян әбейҙең балтаһын, ҡайрағын диңгеҙгә таштап ҡасып киткән. Мәскәй әбей уянып һуҡрана-һуҡрана тағы ла балта, ҡайраҡ яһап, тирәкте йыға башлаған, ти.

     Ул арый башлауға баяғы аҡ ҡуян ҡомға аунап һарғайған да, мәскәй әбейгә килеп: "Әбей, арып киткәнһең, ҡана үҙем йығайым, һин ял итә тор", — тигән. Әбей; "Әле генә берәүегеҙ алдап китте, юҡ, бирмәйем", — тигән. "Ул аҡ ҡуян ине, мин һарығуян бит", тигәс, балтаһын биреп, үҙе йоҡларға ятҡан, ти. Ҡуян тирәкте уңалтып, балтаһын, ҡайрағын диңгеҙгә ташлаған да, ҡасып киткән, ти. Шунан һуң бер төлкө килеп әбейҙе ике тапҡыр алдап китә. Мәскәй әбей асыу менән тирәкте тумыра башлаған. Егет тирә-яғына ҡараһа, бер көтөй һайыһкандарҙың осоп барғанын күреп:
          "һайыһкан дуһ, һайыһкан дуһ,
          Хат яҙайым ҡанатыңа.
          Һаҡҡолаҡҡа, Таштояҡҡа", — тип йырҙап ебәргән, ти.
Уның өйҙә Һаҡҡолаҡ, Таштояҡ тигән ике эте булған, ти. Ләкин атаһы, улы киткән саҡта эттәре ишетмәһен тип, ҡолаҡтарына ҡурғаш иретеп ҡойоп, таш һарайға биктәп ҡуйған, ти.

     "Беҙ кәртәгеҙ араһында йөрөһәк, һелтәгеләп ебәрә торғайның, әйҙә, ултыр, — әйҙә", — тип, тыңдамай осоп киткәндәр, ти.

     Егет, һайыһкандарҙан һуң, бер көтөү ҡуңырса ғарҙары үтеп барғанын күреп:
          "Ҡуңырса ғаҙ, ҡуңырса ғаҙ,
          Хат яҙайым ҡанатыңа,
          Таштояҡҡа, Һаҡҡолаҡҡа", -
тип йырҙаған, ти. "Беҙ үткәндә ҡарсыға ебәреп ҡырҙыра торғайның", — тип тыңдамай үтеп киткәндәр. Ҡаҙҙарҙан һуң егет бер көтөү турғайҙар осоп барғанын күргән дә:
          "Буҙ турғай дуһ, буҙ турғай дуһ,
          Хат яҙайым ҡанатыңа,
          Һаҡҡолаҡҡа, Таштояҡҡа", -
тип йырҙаған икән, көтөүҙән арттараҡ ҡалып осоп килгән бер буҙ турғай ҡанатын йәйеп кенә килеп ултырған, ти. Егет эттәренә хат яҙғас, турғай осоп киткән.

     Таш һарайға килһә, осоп инер тишек тапмаған, ти. Эҙҙәнә торғас, бәләкәй генә яҡ табып, ҡанаттарын һыҙыртып, килеп ингән, ти. Эттәргә өндәшһә, аңшайышып тик торалар икән. Икеһенең дә ҡолаҡтарынан ҡурғаштарын соҡоп алып әйткәс, эттәр бер һелкенгән икән, таш һарай дер һелкенгән, ти. Ике һелкенгән икән, һарай емерелеп китеп, эттәр сығып сапҡандар, ти.

     Алыһтан эттәренең сабып, томан туҙҙырып килгәнен күреп, егет ҡыуанысынан шаңҡылдата көлөп ебәргән икән, Мәскәй әбей:
          "Улым, нишләп көләһең?" — тип һораған.
          "Инәй, йығып алып бараһың, шуға көләм", — тигән.
Быны ишетеп мәскәй әбей тағы ла көсәйеп тумыра башлаған, йығып ҡына алып бара икән, ике этең етеп килгәнен күреп, ҡурҡыуынан диңгеҙгә барып осҡан, ти.

     Эттәр егеткә: "Беҙ уның артынан төшәбеҙ, аҡ күперек сыҡһа, ила, ҡан сыҡһа, ҡыуан", — тип диңгеҙгә төшөп киткәндәр, ти. Бер ваҡыт диңгеҙҙән аҡ күперек сыға башлаған, ти, егет илай башлаған. Бер аҙҙан диңгеҙҙе ҡыҙылға буяп ҡан сыға башлаған икән, егет ҡыуанысынан көлөргә тотонған. Эттәр мәскәй әбейҙе үлтереп, егетте алып ҡайталар. Егет атаһына үпкәләп, нужаһын һөйҙәп илаған, ти. Атаһы быға үкенеп, ғәфү итеүҙе һораған, ти. Шунан алып, бөгөн дә әле, атаһы менән бергә донъя көтөп торалар, ти.