Фольклорный архив Башкирского государственного университета

 

ISBN 978-5-87604-352-8

 

К оглавлению издания.

Название: Таҙ батыр (Плешивый батыр).
Жанр: Сказка (волшебная).
Место записи: БАССР, Абзанский район (в настоящее время не существует; вошел в состав Зианчуринского района), д. Мурзабулатово (в настоящее время не существует, вошла в состав дер. Абзаново).
Год записи: 1951 г.
Язык: башкирский.
Источник публикации: том № 3 фольклорного архива кафедры башкирской литературы и фольклора. Материалы фольклорных экспедиций по различным районам Башкирии, собранные в разные годы; л. 51-55.
Записано 27 ноября 1951 года студенткой 1 курса пединститута <БГПИ им.К.А.Тимирязева)>Ишбулатовой Фаридой от Ишбулатовой Газиды, 41 год.

Таҙ батыр

Абзан районы, Юлдыбай ауыл совете, Мырҙабулат ауылы Ишбулатова Ғәзидәнән (уға 41йәш) 1951 йылдың 27 ноябрендә пединституттың 1 курс студенте Ишбулатова Фәриҙә яҙып алды.

     Борон-борон заманда йәшәгән, ти, бер әбей менән бабай. Уларҙың ете улдары булған, ти. Етенсе улдары таҙ булған. Әбей менән бабай бик ҡарт булғандар, ти. Бер көндө бабай үҙ улдарын янына саҡырып алған да: "Мин ҡартайҙым инде, әсәйең дә ҡартайҙы. Беҙҙең теләк һеҙгә шул: "Инде үҙегеҙ көнөгөҙҙө күрегеҙ, бәхет эҙләү өсөн сығып китегеҙ, бәхетле булығыҙ", - тигән, ти. Шунан һуң был бабай ете улына ла бысаҡ бирә: "Минең һеҙгә ҡомартҡы булып ошо ҡалыр инде", - ти. Әбей менән бабай үләләр.

     Ете туған өйҙәрен ташлап, бәхет эҙләргә тип, ҡырға сығып кителәр. Көн китәләр, ай китәләр, йыл китәләр, бер ете юл сатлығына барып етәләр. Үҙ-ара һөйләшәләр. Әгәр кем дә кем бәхет табып, юлға ҡайтырға сыҡһа, ошо ете юл сатлығынан ҡайтырға һәм аталары биргән бысаҡты ошо юлға ҡаҙарға тейеш була.

     Улар, шулай итеп, бысаҡтарын ете юл сатлығына ҡаҙайҙар ҙа, сәфәрҙәрен дауам иттерәләр. Бара торғас бер бейек тауға барып сығалар. Тау башына менәләр һәм бер тишек күрәләр. Туғандар уйланып торалар ҙа, был тишеккә төшмәк булалар. Ләкин унда төшөргә береһенең дә батырлығы етмәй. Теге, кесе ҡустылары таҙ, мин төшәм, ти. Ул арҡан буйлап төшөп китә. Бының эсе ҡараңғы, ти. Төшә торғас таҙҙың аяғы ергә тейә һәм арҡанды биленән сисеп ебәрә. Был ер "Ер аҫты батшалығы" тип атала. Егет бара торғас, бер йәшел болонлоҡҡа килеп сыға, көтөүсе ҡартҡа осрай. Егет был ерҙең ниндәй ер булыуын, кемдәр йәшәгәнлеген һораша.

     Ҡарт бөтәһен дә һөйләп бирә. Ҡарт: "Эй, улым,улым, бында төшкән һәр кеше иленә кире ҡайтмай, нишләп кенә бында килдең инде?" - ти. Көтөүсе ҡарт бында бер ҡала барлығы тураһында, ул ҡаланың ситендә диңгеҙ барлығы, диңгеҙ төбөндә ун ике башлы аждаһа йәшәүе тураһында һәм шул аждаһаның көн дә бер кешене ашауы тураһында, ҡала халҡына һыу бирмәүе тураһында һөйләп бирә. Был егет көтөүсе ҡарт менән кискә тиклем көтөү көтә, кис ҡарттың өйөнә ҡайталар.

     Бер ваҡыт ҡала эсендә батша хәбәр тарата; кем дә кем шул ун ике башлы аждаһаны үлтерә, шуға байлығымдың яртыһын бирәм һәм ҡыҙымды шул кешегә кейәүгә бирәм, ти. Был хәбәрҙе егет тә ишетә.

     Батшаның ҡыҙы шундай һылыу була, бөтә бай егеттәренең быға күҙе төшөп йөрөгән була, ти. Таҙ иртән тора ла, бабайҙан ҡалаға ниндәй юл менән барырға икәнен һорашып, өйҙән сығып китә. Бабай: "Эй, балам, балам, һинме һуң инде аждаһаны үлтерә торған кеше, ниндәй ҙур кешеләр уны үлтерергә тырышып ҡаранылар, ләкин булдыра алманылар. Яҡын барған һәр бер кешене йотоп тик ята икән. Юҡ, улым, барма, һин барма”, - тип ҡараһа ла, егет үҙ һүҙен һүҙ итеп, батшаға китә. Батшаға бара, инә, һөйләшә. Батша уға бер ҡылыс бирә, егет диңгеҙ буйына китә. Диңгеҙгә барып етһә, ни күҙе менән күрһен, теге аждаһа ажғырып, һыу өҫтөнә ҡалҡып сыға. Бына шул ваҡыт егет менән аждаһа араһында ҡаты көрәш башлана. Егет бер сапҡанда аждаһаның бер башын өҙә саба икән. Шулай итеп, егет ун ике башлы аждаһаны ун ике тапкыр сапҡан да, теге аждаһа үлгән. Егет батшаға был турала әйткән. Батша тәүҙә ышанмаған: "Һинме һуң инде, уны үлтерә торған кеше. Һин түгел, һинән былайыраҡтар үлтерә алманы әле", - тигән, ти.

     Барып ҡараһалар, ысындан да аждаһаның егет тарафынан үлтерелеүенә ышанғандар, һәм бөтә ҡала халҡы күнәктәрен тотоп, һыуға ағылғандар, ти.

Батша егеткә ҡыҙын бирә һәм ярты байлығын биреп, батшалыҡты егеткә тапшыра. Ҡалала байрам башлана. ҡыҙҙың исеме Һандуғас була. Егеттең иҫенә ағалары төшә, ул уйлана башлай. Ул батша биргән байлыҡты алып, атҡа тейәп, ҡыҙҙы бисәлеккә алып, үҙ иленә ҡайтыу тураһында хыяллана башлай. Ҡыҙ ҙа быға риза була. Улар ҡаланан сығып китәләр. Кис була. Кис булғас, берәй ерҙән фатир Һорашып, йоҡларға уйлайҙар. Теге көтөүсе ҡартҡа туҡтайҙар. Унда йоҡлап, иртәгеһен юлға сығып китәләр. Инде хәҙер тау тишегенән өҫкә сығырға кәрәк була. Таҙ батыр тәүҙә арҡанға бәйләп бөтә әйберҙәрен сығара, ағалары был байлыҡты алып торалар. Әйбер бөткәс, Һандуғасты арҡанға бәйләп сығара. Хәҙер үҙе генә ҡала. Һандуғастың сибәрлеген күреп, ағалары аптырашта ҡалалар. Таҙ батырҙан көнләшеп арҡанды кире ете ҡат ер аҫтына төшөрмәйҙәр. Ағалары байлыҡты тейәп, Һандуғасты ҙур ағаларына бисәлеккә алмаҡ булып, тыуған илдәренә ҡайтып китәләр. Ә таҙ батыр, меҫкен, арҡанды көтә-көтә лә, төшмәгәс, ни эшләргә белмәй, кире ҡалаға китә. Көтөүсе ҡартҡа барып бөтәһен дә һөйләп бирә. "Инде мин нисек ҡайтайым? Нисек ер өҫтөнә сығайым?" - ти. Көтөүсе ҡарт егеткә бер аҡыл өйрәтә. Ул ошо тирәлә бейек бер яңғыҙ ағас барлығын, аның башында сәмри ҡошоноң балалары менән йәшәүе тура һында һөйләй. Сәмри ҡош йыл да бала сығара икән. Ләкин уның балаларын, үҙе аҙыҡ эҙләп сығып киткәндә, бер йылан килеп ашай икән. Шуға күрә сәмри ҡош бер үҙе генә йәшәй, ти.

     Ҡарттың һаҡлап йөрөткән ҡылысы була. Шул ҡылысты ул Таҙ батырға ҡомартҡы итеп бирә. "Бына ошо ҡылыс менән йыландың башын өҙөп төшөр, һәм сәмри ҡош һине күҙ асып йомғансы ер өҫтөнә сығарыр. Бүтән бер ниндәй ҙә сара юҡ, улым", - тине, ти. Таҙ батыр ҡылысты алып китә. Йыланды үлтерә. Сәмри ҡош ояһына, балалары янына ҡайта. Үҙ балаларының иҫәнлеген күреп: "Нисек һеҙ улай бөтәгеҙ ҙә теүәлһегеҙ? Һеҙҙе был бәләнән кем ҡотҡарҙы? Фу, фу, әҙәм еҫе сыға", - ти башлай. Ҡош балалары, бер кеше барлығы тураһында һәм йыланды ул кеше үлтереүен һөйләйҙәр. Сәмри ҡош:
          - Эй, егетем, һинең ниндәй үтенесең бар? Мин ҡулымдан килгән тиклемен эшләрмен, - ти.
     Егет:
          - Минең һиңә үтенесем шул - мине ер өҫтөнә сығар, - ти.

Сәмри ҡош егеткә бер тоҡ сәпсек атып алырға ҡуша. Юлға сығалар. Сәмри ҡош егеткә өҫтөнә менеп ултырырға ҡуша һәм минут һайын бер сәпсек ҡаптырырға ҡуша. Шулай итеп, шау килешеп менеп килгәндә генә бер тоҡ сәпсек бөтә лә китә. Егет аптырай, нишләргә белмәй. Һәм һул аяғының һум итен ҡырҡып алып, бер-ике мәртәбә ҡош ауыҙына ҡаптыра. Ер өҫтөнә сығып етәләр. Ер өҫтөндә ағалары ла, Һандуғас та булмай. Таҙ батыр илай-илай ҙа килгән юлына төшөп ҡайтыу юлына китә. Юлда интегә.Ете юл сатлығына сыға, ундағы бысаҡтарҙы күрмәй. Ағалары ҡайтҡан ваҡытта таҙ аҙашһын тип, бысаҡтарҙы алып киткәндәр.

Таҙ батыр аптырай, юлдың ҡайһыһынан китергә лә белмәй. Кис була. Алыҫта-алыҫта бер ут күрә һәм ул шул ут күренгән яҡҡа юл тота. Егет барһа, ағалары шунда икәнлеген һиҙә.

Барып етмәйенсә туҡтай. Күҙәтеп тора. Ағалары йоҡларға яталар. Егет барып, ҡылыс менән ағаларын үлтереп бөтөрә. Шулай итеп ул ағаларынан үс ала. һандуғасты кире үҙенә бисәлеккә алып, байлыҡтарын арбаға тейәп, иленә ҡайтып китә.

Шулай итеп, Таҙ батыр менән Һандуғас рәхәт кенә йәшәй башлайҙар. Әле лә йәшәйҙәр, ти, әле. Бөгөн барҙым, кисә ҡайттым, ике сынаяҡ сәй эстем, атымды һиңә туғарҙым.

 

Ссылка на эту публикацию:

Таҙ батыр [Электронный документ] // Фольклорный архив Башкирского государственного университета: электронное научное издание / под ред. Б. В. Орехова, А. А. Галлямова. [2011—2024]. Дата обновления: 25.10.2018. URL: http://nevmenandr.net/pages/bashfolk.php?id=194 (дата обращения: 29.03.2024).