Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

Әрмәнде тун (әкиәт)

Баймаҡ районы, Темәс ауылы Аҫтанбаев Һиҙиәтулла Кираметдин улынан 1957 йылдың авгусында Арсланбәков Зәйнетдин яҙып алған.

     Бик борон-борон заманда бер ярлы ғына бабай менән әбей йәшәгән, уларҙың өс улдары булған, ти. Уландары ир етеп, кеше булғандан һуң, берҙән-бер көндө әбей ҡартҡа; "Бабай, уландарыбыҙ ир еттеләр, һин дә, мин дә ҡартайҙыҡ бит инде. Хәҙер уларҙың һәр береһенә кәләш алып бирергә кәрәк, исмаһам балаларыбыҙҙың балалары үҙ күҙебеҙ менән күреп үлербеҙ", — тине, ти. Ҡарт әбейҙең был һүҙенә риза булып: "Ярай, улайһа, алып бирәйек, һәр береһе үҙ бәхетенә яҙғанды алһындар. Бының өсөн күптән бирле минең уйлап йөрөгән шартым бар, йәғни һәр береһенә уҡ менән ян (йәйә( яһап бирәм һәм һәр береһе һауаға үргә ук сорғотһондар. Кайһыһының уғы ауылдағы кемдең өйөнөң башына төшһә, шул кешенең ҡыҙын алып бирәм", — тип, үҙ шартын аңлатып бирҙе, ти. Уландары ла был эшкә риза булып: "Ярай, атай кеше әйткәс, беҙ был шартҡа ҡаршы түгелбеҙ инде",- тип, атаһының яһаған уғын сорғоторға әҙерләнә башлайҙар. Иң тәүҙә оло улы ук менән янды алып, үргә уҡты сорғотоп ебәрә, уҡ яҡшы хәлле генә бер кешенең өй башына барып ҡаҙала. Икенсе улы үргә уҡты сорғотоп ебәрә — ук урта хәлле бер кешнең өй башына барып ҡаҙала. Унан һуң иң кесе улына сират етә. Кесе улы уҡты алып, үргә сорғотоп ебәрә, уҡ бик юғары менә һәм бер кемдең дә өйөнөң башына төшмәйенсә һаҙ араһына барып төшә. Шул ваҡыт ҡарт: "Бына минең шартым шул ине, хәҙер оло һәм уртансы уландарым, мин һеҙгә үҙ яҙмышығыҙға бирелгән ҡыҙҙарҙы әйттерәм, унан һуң туй яһарбыҙ”, — тине, ти. Был һүҙгә ике улы ла шатланалар. Бабай кесе улына ҡарап: "Улым, мин һиңә бер ни ҙә эшләй алмайым, бәхетең һаҙ, баткак араһындалыр, әйҙә, шунда кит", — тип ҡыуып ебәрҙе, ти. Бабай оло улына яҡшы хәлле кешенең, ә уртансы улына урта хәлле кешенең ҡыҙҙарын әйттереп, туй яһай башлайҙар.Туй бик күңелле һәм матур үтә. Шул ваҡыт кесе малай ағаларының туйына килеп инергә еңгәләренән һорай, ләкин еңгәләре лә, ағалары ла рөхсәт итмәйҙәр. Унан һуң атаһынан һорап ҡарай. Ләкин атаһы уға асыулана: "Һин, улым, кит бынан, мин һиңә үҙ шартымды әйтеп, кәләш алып бирергә теләнем, ләкин һин бәхетһеҙ булып сыҡтың, әйҙә, бар, уғың төшкән һаҙға”, — тип тағы ла ҡыуып ебәрҙе, ти. Малай илай-илай һаҙға бара һәм ҡаҙалған уғы тирәһендә әйләнеп йөрөй башлай. Шул ваҡыт малай бер йәшел төҫтәге әрмәнденең телгә килеп: "Нишләп илайһың, егет?" — тип әйткән тауышын ишетеп ҡурҡып китә һәм көскә-көсә башынан үткәндәрен һөйләп бирә. Әрмәнде егеттең һөйләгәнен тыңлағандан һуң: "Юҡҡа ҡайғырма, егет, ят та йоҡла, бары ла булыр, ағаларыңдың өйөнән дә яҡшы өйөң булыр, ни теләһәң, шул булыр, тик сабырлы бул", — тине лә, үҙе күлгә сумып та китте, ти. Егет бер яҡтан был эшкә ғәжәп ҡалһа ла, әрмәнденең был һүҙенән һуң тумар өҫтөнә ятып йоҡлап китте, ти. Егет йоҡонан уянып китһә, ни күҙе менән күрһен, бик матур бер өй, тирә яҡтары матур рәшәткәләр менән уратып алынған, төрлө-төрлө емештәр үҫеп ултыра, һәр емеш ағастарында төрлө матур ҡоштар һайрап ултырғанын күреп, төшөммө, әллә өнөммө тип, тирә-яғына ҡаранып алды, ти. Был арала күлдән Әрмәнде килеп сыға һәм егетте өй эсенә алып инә. Өй эсендәге йыһаҙға егет бөтөнләйгә хайран ҡала. Шул ваҡыт әрмәнде үҙенең әрмәнде тунын сисеп ташлай һәм бик матур тулған айға оҡшаған ҡыҙ ҡиәфәтенә инә. Был ҡыҙ, егеттең буласаҡ кәләше икәнлеген, оялсан ғына йөҙ менән әйтеп бирә. Егет бик ныҡ шатлана ла, ҡайғыра ла, сөнки уның әрмәнде ҡиәфәтендә кейенеп йөрөүенә ағалары, еңгәләре һәм ата-әсәһе алдында оят һымаҡ булып күренде, ти. Егеттең ҡайғырғанын һиҙеп, ҡыҙ уға:
     "Ниңә ҡайғыраһың, егет, әллә мине яратмайһыңмы?” — тине, ти. Егет белгертмәҫкә тырышып: "Юҡ, ҡайғырмайым, тик бына ағайҙарыма ҡунаҡҡа барырға кәрәк ине, беҙҙең ат та юҡ, етмәһә, һаҙлыҡ, йөрөү өсөн күпер ҙә юҡ, шуны уйлап бер аҙ бормолам",- тигән булды, ти. Әрмәнде шул ваҡыт: "Ҡайғырма, егет, ят та йоҡла, бары ла булыр", — тине. Егет сисенеп, бик йомшаҡ йәйелгән урынға ята, уның эргәһенә әрмәнде тунын сисеп ташлап, бик матур бер ҡыҙ килеп ятты, ти. Егет иртән торғанда ни күҙе менән күрһен, бик матур алтын һарай, уның эсендә уйнап торған ике айғыр. Уларҙың өйөнән ағаларының өйөнә тиклем көмөштән һалынған күпер, күпер аҫтынан сылтырап, тере көмөш кеүек, һыу аға, тирә-яғы баҡсалыҡ, ағас һайын һандуғас һәм башҡа ҡоштар һайрап ултырыуын күреп, тағы ла ушы китә. Был эшкә ағалары көнләшеп тә ҡуялар. Хәҙер инде ағалары ҡустыһын ҡунаҡҡа саҡырырға булалар. Оло ағаһы саҡырырға килә, ти. Егет менән ҡыҙ, ике айғыр егелгән еңел тәгәрмәсле арбаға ултырып, көмөш күпер өҫтөнән ҡунаҡҡа китәләр. Әрмәнде шул ваҡыт арбанан бер төшөп, бер арбаға һикереп менеп бара башлай. Егет ҡайғыра. Әрмәнде быны һиҙеп: "Нишләп ҡайғыраһың?" — тип һорай. Егет уға үҙенең әрмәнде бисә менән ағаларына ҡунаҡҡа барғанда оялыуын һөйләй. Әрмәнде уға: "һин минең был эшемә риза бул, мин унһыҙ йәшәй алмайым, һәм үтенәм, йоҡлаған ваҡытта мин үҙ тунымды һалып ятам, ләкин һин уға теймә, минең бөтә үтенесем шул", — тине, ти. Егет быға риза була.

     Быларҙы ағалары, еңгәләре ҡаршы алалар, әрмәндене күргән еңгәләре ҡасып өйгә инеп китәләр. Әрмәңде өйгә инеү менән тунын сисеп һандыҡ эсенә һала һәм бик матур, ҡош кеүек бер ҡыҙ була. Хәҙер инде еңгәләре уның һылыулығына көнләшеп ҡуялар, ти. Еңгәләре егеттән уның әрмәнде кәләш алыуына көләләр һәм уның әрмәнде тунын яғырға ҡушалар, ләкин егет үҙ һүҙен боҙорға теләмәй һәм был эштән тыйылып ҡала.

     Былар өс көн, өс төн ҡунаҡ булғандан һуң, ағалары менән хушлашып, ҡайтып китәләр. Бер ни тиклем ваҡыт үткәндән һуң, ағаларының үҙҙәрен ҡунаҡҡа саҡыралар. Ағалары килеп бик яҡшы ғына ҡунаҡ булалар, ләкин еңгәләре һаман да әрмәнде килендең тунын яғырға ҡушалар. Егет башта риза булмаһа ла, өсөнсө көн йоҡларға ятҡас, ҡыҙҙың әрмәнде тунын яғыу өсөн уның тышҡа сығыуын көтә башлай. Был ваҡытта ҡыҙҙың тышта ниндәйҙер ҡунаҡ хөрмәтләү эше бөтмәгән була. Шул эште эшләп бөтөү өсөн ҡыҙ тышҡа сығыу менән үк, егет әрмәнде тунын усаҡҡа яғып та өлгөрҙө, ти. Шул мәлдә эшен бөтөрөп ҡыҙ ҙа өйгә инә. Инеү менән өй эсендәге ниндәйҙер еҫте һиҙеп:
    "Уф, уф, ниндәй еҫ сыға? Әллә һин минең әрмәнде тунымды яҡтыңмы? — тип һораны, ти. Егеткә танырға урын ҡалмағанлыҡтан: "Эйе, яҡтым шул, ағай, еңгәйҙәрем араһында бик уңайһыҙ бит", — тине, ти. Ҡыҙ бик асыуланып: "Был яғына һин минеке түгел, мин һинеке түгел. Мин һиңә бөтә яҡшылыҡтарҙы эшләнем, хатта үҙем дә кәләш булдым, ләкин һин аңламаның. Ярай, был яғына мине күрә алмаҫһың иңде", — тип, өйҙән күгәрсен булып осоп сығып китте, ти. Был ваҡытта егеттең торғай өйҙәре, һарайҙары, күперҙәре һәм сылтырап ағып ятҡан һыуҙары ла юҡ булды, ти. Уның ағалары, еңгәләре һаҙ уртаһындағы тумар араһында ятып ҡалғандар һәм үкенә-үкенә өйҙәренә ҡайтып китәләр, ти. Егет бик ҡайғыра. Ул илай-илай ҙа ҡыҙҙы эҙләп сығып китә, ти. Шул рәүешле ете көн, ете төн барғандан һуң, ул урман ситендә бәләкәй генә бер өй күрә, өй ишеге алдына килә һәм ишек ҡаға. Әйҙән: "Әйҙә, ин, улым", — тигән тауыш ишетә. Егет, инеп, иҫәнлек-һаулыҡ һорашҡандан һуң, үҙенең хәлен түкмәй-сәсмәй һөйләп бирҙе, ти. — Әбей тыңлап ултырғандан һуң, егеткә үҙенең бынан бик алыҫ булмаған ерҙә уртансы апайының булыуын һәм ул үҙенән күберәк нәмә белеүен әйтә һәм егеткә шунда барырға юл өйрәтеп ебәрҙе, ти. Егет, әбейгә рәхмәт әйтеп, уртансы апайын эҙләп юлға сыға. Ул өс ай, өс көн барғандан һуң ғына урман эсендә бер урта ҙурлыҡтағы өй күрә һәм өй янына барып ишек ҡаға. Өйҙән: "Әйҙә, ин, егет!" — тигән тауыш ишетелә. Егет инә, бөтәһен дә һөйләп бирә. Әбей, уның тамағын туйҙырып, ял иттергәндән һуң, үҙенең был турала бер ни ҙә белмәүен, алыҫта, урман ситендә өлкән апайы булыуын һәм уның күп нәмәләр белеүен әйтеп, юл өйрәтеп ебәрҙе, ти. Егет китә, әбейҙе таба. Әбей уға: "Был тиклем алыҫ аралыҡта нишләп кенә йөрөйһөң, улым?" — тип һораны, ти. Егет барыһын да һөйләп бирә. Әбей был хәлде тыңлап ултырғандан һуң: "Әй, улым, улым! һин бик хата эшләгәнһең бит, улай кеше һүҙенә төшмәҫ кәрәк ине. Мин был турала бик үк белеп етмәйем. Шулай ҙа мин шуны әйтәм — миңә көн һайын диңгеҙ аръяғындағы батшалыҡтан өс күгәрсен ҡыҙ килеп уйнайҙар, икәүһе күк төҫтә, берәүһе аҡ төҫтә, ләкин нишләптер аҡ төҫтәгеһе көн дә бойоңҡо була, бер ҙә рәтләп уйнамай. Улар миңә күгәрсен булып осоп киләләр ҙә, күгәрсен тундарын сисеп һалып, матур, тулған ай кеүек ҡыҙ булалар һәм арығансы уйнап ҡайталар. Улар килеү менән, бөтә урындарҙы ла ҡарап сығалар, ишектәрҙе бикләтәләр, унан һуң кеше-фәлән юҡлығына ышанғандан һуң ғына уйнай башлайҙар", — тине ти. Һәм әбей, бер аҙ Һиҙгән төҫлө: "Шул бойоңҡо күгәрсен ҡыҙ һинең кәләшең түгелме икән! Мин унан һорап ҡарайым әле", — тине, ти. Әбей егеткә мунсала йоҡлап торорға ҡуша. Егет риза була. Кис өс күгәрсен дә киләләр, уйнай башлайҙар. Шул ваҡыт бер яҡта бойоңҡорап, уйынға аҙ ҡатнашыусы күгәрсен ҡыҙ янына әбей килеп, уның нишләп бойоғоуын һораны, ти. Ҡыҙ әбейгә: "Әй, әбей, әбей, һин минең ҡайғымды белмәйһең шул. Мин бер егеттең ҡатыны инем, минең әрмәндә туным бар ине, шул тунды яратмайынса, егеттең еңгәләре ҡәйнешен димләп, минең әрмәнде тунымды утҡа яҡтырҙылар һәм мин, ғәрләнеп, күгәрсен булып осоп сығып киттем. Ул егетте мин башҡа күрә алмам инде. Бына иптәш ҡыҙҙарым уйнайҙар, ә мин ҡайғырам" — тип илап ебәрҙе, ти. Әбей уға: "Әгәр ҙә ул егет килеп сыҡһа, барыр инеңме?" — тип һораны, ти. Ҡыҙ әбейгә; "Ҡайҙа ул уны башҡа күреү, ул хәҙер бик алыҫта, кеше үтеп килә алмаҫлыҡ урмандар, тауҙар аръяғында ҡалды, бәлки үлгәндер ҙә инде", — тип тағы ла ҡайғыра башлай, һәм, әгәр ҙә килеп сыҡһа барыр инем, — тине, ти. Әбей уның һүҙен ала һәм бер ни ҙә өндәшмәй.

     Ҡыҙҙар уйын бөткәс, осоп сығып киттеләр, ти. Егет өйгә килә һәм әбейҙән һораша башлай. Әбей уға ҡыҙҙың һөйләгәндәрен түкмәй-сәсмәй һөйләп бирҙе, ти. Егет ҡыуанып китә. Ләкин нисек осрашыу юлын белә алмай ҡайғыра башлай. Шул ваҡыт әбей уға: "Улым, юҡҡа ҡайғырма. Мин һине улар күгәрсен туңдарын сисеп һала торған һандыҡ эсенә йәшерермен. Ә һин улар ҡыҙып уйнай башлағас, һандыҡтың ҡапҡасын ас та, аҡ төҫлө күгәрсендең тунына йәбеш", — тине, ти. "Ләкин бик тиҙ эшлә. Унан һуң ул ҡыҙ бер ҡайҙа ла китә алмаҫ, яңынан һинеке булыр", тине, ти.

     Кис булғас, егетте һандыҡ эсенә һалып ябып ҡуя ла, әбей күгәрсендәр килеүен көтә башлай. Бына тиҙҙән улар осоп киләләр һәм бер ниндәй ҙә ҡурҡыныс юҡлығын һиҙеп, тундарын сисеп, һандыҡ өҫтөнә һалалар ҙа, уйнай башлайҙар, ти. Уйын бик ҡыҙып киткән бер ваҡытта егет һандыҡты аса ла, аҡ күгәрсен тунға саҡ йәбешеп ҡала, күк күгәрсен тунлылар осоп та сығып киттеләр, ти. Шул ваҡыт ҡыҙ илай һәм инәлә башлай, "Егет, һин зинһар мине ебәр, ни теләһәң шуны бирәм, иптәштәремдән айырма, мин барыбер һиңә кәләш була алмайым", — тине, ти. Егет уға: "Юҡ, һин миңә кәләш булмаһаң, минән туныңды ала алмаҫһың", — тине, ти. Ә был ваҡытта әбей ҙә егеткә ярҙам итеп, ҡыҙға былай тине: "Һин бит үҙең әйттең, әгәр ҙә мәгәр минең егетем килһә, һис шикһеҙ барыр инем тинең. Әй, ҡыҙым, ҡыҙым, һүҙеңде боҙорға ярамай, был бит һинең ирең", — тине, ти. шул ваҡытта егетте танып, был яғына мәңге торорға һүҙен биреп, ҡосаҡлашып үбештеләр, ти.

     Егет ҡыҙҙы алып ҡайтып, шул һаҙлыҡ эсенә яңынан матур өй һалып, донъя көтә башланылар, ти. Уларҙың донъялары элеккенән дә матур һәм гүзәлләнә төшә, ә ағалары һаман да үҙҙәренең утар кеүек өйөндә йәшәй бирәләр, ти.

     Егет һәм ҡыҙҙың хәҙер биш улы, өс ҡыҙы булып, үҙҙәре ҡарт һәм ҡарсыҡ булғандар һәм бик татыу ғына йәшәүҙәрен дауам итәләр, ти.