Фольклорный архив Башкирского государственного университета

ISBN 978-5-87604-352-8

К оглавлению издания.

"Таҙ" (әкиәт)

Салауат районы, Арҡауыл ауыл совете, Мәхмүт ауылында йәшәүсе Кәримов Миңнеәхмәттән 1951 йылдың 10 декабрендә ҡыҙы Кәримова Әҡлимә яҙып алған. Кәримов М. 1904 йылғы, аҙ белемле.

Борон-борон заманда бер илдә бер батша булған. Аның өс ҡыҙы, бер улы (таҙ) булған, ти. Шул уҡ ваҡытта икенсе бер батшалыҡта ҡыҙ батша йәшәгән. Батша үҙенең улына ҡыҙ батшаны алып биреү тураһында хыялланған. Ләкин ул был теләген үтәй ашай үлеп киткән, ти.

Батша үлгәс, аның өс ҡыҙы ла кейәүгә киткән, таҙ үҙенең апаларын кем алып киткәнен дә белмәй, ти. Таҙ, атаһы үлгәс тә, ҡыҙ батшаны үҙенә алыу тураһындағы уйынан кире китмәгән, аны алыу өсөн ҡарсыға түшле, ҡуян ҡолаҡлы, ялбыр ялды, оҙон ҡолаҡто, сәғәтенә 80 км. юл ала торған атын менеп, ҡыҙ батша янына киткән, ти. Бик оҙаҡ барғандан һуң йыраҡта бер ҡала күренгән һәм таҙ шунда киткән. Ҡалаға килеп еткәс, ҡала ситендәге бер ҙур ғына йорт янына килеп туҡтаған, ти. Өйҙөң тәҙрәһен асып бер ҡыҙ ҡарап ултыра икән. Таҙ аның янына килеп:
     - Эй, һылыу ҡыҙ, миңә эсергә һыу бир әле, — тигән, ти. Ҡыҙ һыу алып биргән һәм аның кем булыуы, ҡайҙа барыуы тураһында һорашҡан, ти. Таҙ үҙен батша улы булыуын һәм атаһы үлгәс апаларының кейәүгә китеүе, үҙенең ҡыҙ батша янына китеп барыуы тураһында һөйләгәс, ул был ҡыҙҙы үҙенең оло апаһы икәнлеген белгән һәм улар ҡосаҡлашып йылап алғандар, ти. Ҡыҙ таҙҙы өйөнә алып кергән, атын келәткә биктәгән, ти. Ашатҡан-эсергән ваҡытта, таҙ еҙнәһенең ҡайҙа эшләүен һәм әштән ҡасан ҡайтыуын һорашҡан. Апаһы кейәүенең ҡояш менән эш итеүен, ҡояш сыҡҡас эшкә китеүен, ҡояш батһа әштән ҡайтыуын әйткән, ти.

Ҡояш байыған. Кейәүе эштән ҡайтыр ваҡыт еткәс, таҙҙы апаһы йәшереп ҡуйған, ти. Кейәүе эштән ҡайтҡан һәм:
     — Уф, уф, әҙәм еҫе сыға, ҡайҙа ул? Сығар, ашайым, — тигән, ти. Ҡатыны түҙә алмаған, һуңынан:
     — Әгәр ҙә ул әҙәм минең энем булһа ни эшләтер инең? — тигән, ти. Шунан кейәүенең аны ашамай, ҡунаҡ итәсәген белдергәс, таҙҙы йәшергән урынынан сығарған, ти. Таҙҙы бик ныҡ ҡунаҡ иткәндәр. Иртә менән таҙ юлға сығырға булғас, апаһы аңа ашъяулыҡ биргән, ти: Әгәр ашарыңа бөтһә, шуны алдыңа йәй, бөтә нәмә алдыңда булыр, — тигән, ти. Юлға сығыр алдынан таҙ апаһы менән еҙнәһенә ҡурай биргән, ти.

     — Көн һайын иртә менән шул ҡурайҙы өрөп ҡарағыҙ, әгәр ҙә мин тере булһам, һөт тамыр, үлгән булһам, ҡан тамыр, — тигән, ти. һәм апалары менән һаубуллашып, атына менеп, юлға сығып киткән, ти. Ул ай киткән, йыл киткән, бара торғас бер ҡалаға барып еткән. Барып еткәс тә ул, ҡала ситендәге бер ҙур йорт янына туҡтап, тәҙрәнән ҡарап ултырған бер ҡыҙҙан һыу һорап эскән, ти. Был ҡыҙға ла үҙенең башынан үткәндәрен һәм ҡыҙ батша янына китеп барыуҙарын һөйләгән. Был ҡыҙ таҙҙың уртансы апаһы булып сыҡҡан, ти. Апаһы таҙҙың атын келәткә бикләп ҡуйған, үҙен бик ныҡ ҡунаҡ иткән, ти. Ул еҙнәһенең ай менән эш итеүен һәм ай тыуһа эшкә китеүен, ай байығас эштән ҡайтыуын белгән, ти. Ай байыған. Уртансы апаһы кейәүенең эштән ҡайтыр ваҡыты еткәс, таҙҙы йәшереп ҡуйған, ти. Кейәүе эштән ҡайтҡан һәм:

     — Уф, уф, әҙәм еҫе бер сыға. Ҡайҙа ул? Сығар, хәҙер ашайым, — тигән, ти. Уртансы апаһы бер аҙҙан һуң:

     — Әгәр ҙә минең энем килгән булһа ни эшләр инең? — тип һораған. Кейәүе уға теймәй, ҡунаҡ итеүен белдергән, таҙҙы йәшергән урынынан сығарған, ти. Таҙҙы ҡунаҡ иткәндәр. Иртә менән таҙ юлға сығырға йыйына башлағас, апаһы таҙға көҙгө биргән, ти.

     — Бына һиңә көҙгө. Көҙгөнө яныңа һалып ҡуйһаң, бөтә ер көҙгә кеүек ялтырап торор, яҡты булыр, — тигән, ти. Таҙ юлға сығыр алдынан:

     — Әгәр ҙә мин үлгән булһам, мин утырған ерҙән стенаға ҡан яуыр, тере булһам, шул көйөнсә торор, көн һайын ҡарап тороғоҙ, — тип һаубуллашып сығып киткән, ти.

Ай киткән, йыл киткән, бик оҙаҡ барғандан һуң бер ҡалаға барып еткән һәм ҡала ситендәге бер йорт янына туҡтап, тәҙрәнән ҡарап ултырған бер ҡыҙҙан һыу һорап алып эскән, ти. Һөйләшә, һораша торғас, таҙ ҡыҙҙы үҙенең кесе апаһы икәнен белгән, ти. Улар бер-береһен тапҡанға ҡыуанып, йылашып, өйгә кергәндәр, ти. Ашатҡан, эсергән һәм апаһы кейәүенең ел менән эш итеүен һөйләгән. Ел сыҡһа, эшкә китеүен, ел баҫылһа, эштән ҡайтыуын әйткән.

Бына бер ваҡыт ел баҫылды, ти. Апаһы таҙҙы йәшереп ҡуйған, ти. Кейәүе ҡайтҡан һәм башҡа кейәүҙәр кеүек үк эшләгән.

Таҙҙы йәшергән урынынан сығарып, ҡунаҡ иткәндәр, ти. Таҙ китәргә әҙерләнә башлағас, апаһы:
     — Бына был гөлдө ҡуйһаң, унан музыка тауышы сығыр, — тип әйткән, ти. Таҙ еҙнәһе менән апаһына:
     — Көн һайын кис менән йондоҙҙо сығып иҫәпләгеҙ. Әгәр ҙә мин тере булһам, йондоҙҙар һаны йоп булыр, үлгән булһам, таҡ булыр. Шунан һуң эҙләп сығырһығыҙ, — тип әйткән дә, хушлашып юлға сыҡҡан, ти. Бик оҙаҡ ваҡыт барғандан һуң, ҡыҙ батша батшалығына барып еткән һәм ҡаланың ситендәге өйгә кергән. Аңда ҡарт менән ҡарсыҡ ҡына торған. Аларға таҙ үҙенең ҡыҙ батшаға килеүен әйткән. Ул ҡартты ҡыҙ батшаға яусы итеп ебәргән. Ҡарт ҡыҙ батша янына килгән һәм бөтә булған хәл-әхүәл тураһында һөйләгән, ти. Ҡыҙ батша таҙҙың үҙен килергә ҡушып, ҡартты ҡайтарып ебәргән.

Иртә менән таҙ үҙенең атын менеп, ҡыҙ батшаға килгән, ти. Ҡыҙ батша таҙҙы бик мыҫҡыл итеп ҡаршы алған, ти. Һәм аның атын бер келәткә бикләтеп, үҙен төрмәгә яптырған, ти. Таҙ төрмәгә барып керһә, бер нәмә лә күренмәй, ҡараңғы, анда-бында ыңғырашыу тауышы ишетелә, ти. Таҙ кеҫәһенән көҙгөнө алып һалған икән, төрмә эсе яп-яҡты булып киткән, бөтә ер көҙгө кеүек ялтырап тора, ти. Шунан һуң ғына ул бик күп кешенең асҡа үлгәнен, күбеһенең хәлһеҙ, үлергә ятыуын күргән, ти. Ул көҙгө янына гөлдө ҡуйған, ти. Бына төрлө музыка уйнай башлаған һәм тауышына бөтә үлгән кешеләр терелеп, тороп ултырғандар, ти. Улар терелгәс, таҙ ашъяулыҡты йәйеп ебәргән, ти. Бөтәһе лә бергә ултырып, ашай-эсә, һөйләшә башлағандар, ти. Бындағы бөтә халыҡ таҙ кеүек килеп, уларҙы ҡыҙ батша илдәренә ҡайтармай, аҙыҡ бирмәй, төрмәгә яптырып ҡуйғанын белгән, ти.

Төрмә эсендәге тауышҡа, төрмә ҡарауылсылары аптырағандар һәм төрмәне асып ҡарағандар, ти. Был ваҡытта төрмә эсе яп-яҡты, ялтырап тора, кешеләр бөтәһе лә тере, ашап-эсеп, уйнап-көлөп йөрөйҙәр, музыкалары уйнап тора, ти. Ҡарауылсылар бик ныҡ ғәжәпләнгәндәр һәм ҡыҙ батшаға барып әйткәндәр, ти. Ҡыҙ батша таҙҙы үҙенең янына килтерергә ҡушҡан, ти. Ләкин таҙ бармаған.

     — Ҡыҙ батша үҙе килһен, мин халыҡтан айырылмайым, — тигән, ти.

Ҡыҙ батша үҙе килгән һәм төрмәләге был күренеште күреп хайран ҡалған һәм таҙҙы үҙенең янына алып китергә булған. Ләкин таҙ риза булмай, ҡыҙ батшаға бер шарт ҡуйған.
     — Әгәр ҙә төрмәләге булған бөтә халыҡты иреккә сығарһаң, мин Һинең яныңа барам, — тигән, ти. Ҡыҙ батша ауырһынып булһа ла, бөтә халыҡты иреккә сығарған, ти. Шунан һуң таҙ ҡыҙ батшаға киткән, ти. Анда барғас та өҫтәлгә көҙгөнө ҡуйған, гөлдө ҡуйған икән, шунда ук бүлмә көҙгө кеүек ялтырап киткән, музыкалар уйнай башлаған, ти, Ашъяулыҡты йәйгән икән, йәнеңә ниндәй аҙыҡ кәрәк, барыһы ла бар, ти.

Таҙ йорт тирәһендә йөрөгәндә ҡыҙ батшаның 12 келәте барлығын һәм был келәттәрҙең барыһы ла йоҙаҡ менән бикле булыуын күргән. Ул был келәт эсендә ни нәмә булыуын белергә тырышҡан һәм өйгә кереп ҡыҙ батшанан 12 келәттең дә асҡысын алған. Ҡыҙ батша таҙға 11 келәтте генә асып ҡарарға, ун икенсе келәтте асырға рөхсәт итмәгән.

     — Әгәр ҙә ул келәтте асһаң, һин дә, мин дә һәләк булырбыҙ, асма, — тигән, ти. Таҙ ун икенсе келәтте асмаҫҡа һүҙ биреп, асҡыстарҙы алып сығып киткән, ти. Ул 11 келәтте асып ҡараған, был келәттәрҙең һәр береһе алтын-көмөш менән тулған икән. Таҙ ун икенсе келәтте лә асып ҡараһы килгән, уның эсендә нәмә бар икәнен белергә тырышҡан һәм ул, теләһә ни булһын тип, келәтте асҡан, ти. Асһа, анда бер дейеү пәрейе ситлектә көйгә ултыра, ти. Ишек асылып, ишек алдындағы таҙҙы күргәс дейеү пәрейе бик ныҡ итеп көрһөнгән, ти, ләкин сипте өҙә алмаған. Ул хәҙер таҙға һыу һорап ялына башлаған, ти. Таҙ уға һыу алып килеп өс мәртәбә эсергән икән, дейеү пәрейе сипте өҙөп, туп-тура өйгә кереп киткән һәм ҡыҙ батшаны алып урманға киткән, ти. Таҙ өйгә керһә, ҡатыны юҡ, ти. Ул уҡ-һаҙағын алып һунарға киткән, ти. Юлда бер асҡа үлергә ятҡан этте осрата һәм аны йәлдәп, ашатып, үҙе менән бергә алып киткән, ти. Бер аҙ барғас бер үрҙәк (өйрәк) осрата, аны ла үҙе менән бергә алып киткән, ти. Бер аҙҙан һуң урман эсендә бер күл күренгән, ти. Ул, шунда туҡтап, ҡармаҡ һалып, хәл йыймаҡ булған, ти. Ҡармаҡ һалһа, аның ҡармағына бер ғәжәп итерлек, матур балыҡ эләккән, ти. Ул балыҡ кеше кеүек телгә килгән, ти:
     — Һин ебәр мине! Мин һиңә ҡасан да бер ваҡыт кәрәк булырмын, — тигән, ти.

Таҙ балыҡты ебәргән дә, үҙе өйөнә кире ҡайтҡан, ти. Бер-ике көндән һуң ул, ҡатынын дейеү пәрейе ҡулынан алыу өсөн, юлға сыҡҡан, ти. Бер аҙ барғандан һуң ул дейеүҙең йортона барып еткән, дейеү үҙе өйҙә булмаған. Шунан файҙаланып, таҙ ҡатынын алып ҡаса. Алар өйҙәренә килеп етер сакта ғына дейеү арттарынан килеп етеп, ҡыҙ батшаны алған һәм таҙға;
     — Икенсе мәртәбә бараһы булма, яҡшы булмаҫ, — тип, ҡыҙ батшаны алып киткән, ти. Дейеүҙең был һүҙенә ҡарамай, таҙ тағы ла киткән, ти. Анда ла дейеү өйҙә булмаған, ул тағы ҡатынын алып ҡасҡан һәм өйҙәренә килеп етер саҡта дейеү уларҙы ҡыуып етә һәм таҙҙы үлтерә, ҡыҙ батшаны алып китә.

Таҙҙың апалары һәм еҙнәләре көн һайын, таҙ әйткәнсә, ҡурайҙы өрөп ҡаранылар — һәр ваҡыт ҡан тамды, ти; йондоҙ һанаһалар — һәр ваҡыт таҡ сыға, ти; таҙҙың ултырған еренән генә стенаға ҡан яуған, ти. Улар аптырашып, бергә йыйылып, кеше терелтә торған һыуҙы алып, таҙҙы әҙләп киткәндәр, ти. Бик оҙаҡ килгәндән һуң, таҙҙың һөйәктәрен генә килеп тапҡандар, ти. Таҙҙың һөйәген бергә йыйып, кеше терелтә торған һыу менән йыуғандар икән, таҙ терелгән дә, апаларын күргәс:
     — 0, о, о! Бик оҙаҡ йоҡлап киткәнмен дә, — тигән, ти. Аңа ҡаршы апалары:
     — Әйе, әйе, бик оҙаҡ йоҡланың. Әгәр ҙә беҙ килмәгән булһаҡ, Мәңге йоҡлар инең. Беҙ килеп кенә һине йоҡоңдан уяттыҡ. һин нисек бындай хәлгә ҡалдың? — тигәндәр, ти. Таҙ үҙенең башынан үткәндәрен һөйләп биргән, ти. Шунан һуң апалары таҙға ҡыҙҙы нисек итеп алыу юлын үрәткәндәр, ти:
     — Урманда, юл сатында бер ҙур, кәкере үҫкән имән булыр, шул имән башында бер һандыҡ булыр, шуны алып ватырһың, уның эсенән бер ҡуян сығып сабыр, аны этеңде ебәреп тоттор, эт тотҡас, ул үрҙәк булып һауаға осор, уның артынан үрҙәгеңде осор, ул ҡыуып етһә, ул йомортҡаға әйләнеп һыуға төшөр. Бына шул һыу әсенән йомортҡаны алып һытып, аның эсендәге энәнең күҙен һындырғас ҡына дейеү пәрейе үлер, уның йәне шул энә эсендә, — тигәндәр, ти. Үҙҙәре ҡайтып киткәндәр, ти.. Таҙ апалары өйрәткәнсә эшләгән, ти. Йомортҡаны һыуҙан нисек алыу тураһында ҡайғырып, таҙ яр буйына килгән, ти. Таҙҙың яр буйында аптырағанын күреп, алтын балыҡ килгән, ти һәм ул, таҙҙың ниндәй сәбәп менән килгәнлеген белеп, йомортҡаны һыу төбөнән алып бирергә һүҙ биреп, һыу төбөнә киткән, ти. Ул бөтә балыҡтарға ла йомортҡаны эҙләргә ҡушҡан, алар йомортҡаны табып, таҙға килтереп биргән, ти. Таҙ йомортҡаны һытҡан, аның эсенән энәне алып, күҙен һындырған, ти. Шунан һуң ул дейеү йортона киткән. Анда барһа, дейеү өйҙә булған һәм:
     — Инде мин ҡартайҙым,.. — тип әйтеүе булған, үлгән дә ҡуйған, ти.

Таҙ ҡыҙ батшаны алып ҡайтҡан. Бөтә туғандарын туйға саҡырғандар, ти. Шул ваҡыттан башлап ҡыҙ батша менән таҙ бергә тора башлағандар, ти. Улар телһеҙҙәрҙе телле, күҙһеҙҙәрҙе күҙле иткәндәр һәм халыҡ араһында ҙур авторитет ҡаҙанып әле лә бергә йәшәйҙәр, ти.