Фольклорный архив Башкирского государственного университета

 

ISBN 978-5-87604-352-8

 

К оглавлению издания.

Название: Луиза
Жанр: Сказка (волшебная).
Место записи: БАССР, Зианчуринский район, д. Нов. Чебенки.
Год записи: 1944 г.
Язык: башкирский.
Источник публикации: том № 3 фольклорного архива кафедры башкирской литературы. Материалы фольклорных экспедиций по различным районам Башкирии, собранные в разные годы; л. 8-11.
Записано 22 октября 1944 года Газизовой (имя и другие данные не указаны) от Рахимовой Миннисы, 82 года, неграмотная.

Луиза (әкиәт)

Зианчура районы, Яңы-Себенле ауыл совете, Мырҙабай ауылы Рәхимова Миңниса әбейҙән Ғәзизова яҙып алған. Миңниса әбейгә 82 йәш. Грамотаһыҙ. 1944 йыл, 22 октябрь.

Борон-борон заманда булған ти бер бабай белән әбей. Уларҙың ике улы һәм бер ҡыҙы булған, ти. Бабай менән әбей ҡартайып үлеп киткәндәр. Егетләр һылыуҙарын бик ҡәҙерләп аҫырағандар, сөнки бик талантлы, сибәр, бәхетле ҡыҙ булған. Уның кеүек һылыу ҡыҙ булмаған, ти, ул ваҡытта.

Егетләр һунар белән көн иткәннәр, ти. Улар икеһе лә әйләнәләр ти. Улар һунарға барырға сыҡһалар, аласаҡ йәнлектәрен Луизаға бағышлай торған булғаннар, сөнки бисәләренә бағышлап сыҡһалар. Аларның бер ваҡытта ла юллары уңмаған, ти. Еңгәләре ағаларының Луизаны яратыуҙарын күрә алмағаннар, ти. Шуның өсөн дә уны ағаларынан ситләтеү өсөн, уны ағаларына ошаҡлай торған булғаннар. Ләкин ирләре бисәләренең һүҙләрен ишетергә теләмәгәннәр, ти, Егетләр һунарға киткәннәр. Алар киткәс тә, Луизаның оло еңгәһе: "Нисек булһа ла Луизанан ағаларын биҙҙерергә кәрәк. Мының өсөн, әйҙә, минең баламды үлтерәйек, шунһыҙ аны биҙҙереп булмаҫ", — тигән кесе киленгә. Кесе килен быға риза булған, ти. Баланы быуып үлтергәннәр ҙә, ирләренең ҡайтҡаның көтә башлағаннар.

Егетләр йөрөп-йөрөп төрлө ҡиммәтле йәнлекләр тотоп, Луизаға ҡиммәтле бүләктәр алып, шатланышып ҡайтҡаннар. Аларның бисәләре бер-бер артлы, илаша-илаша, булып үткән ваҡиға тураһында һөйләгәннәр, ти. Ләкин ағалары Луизаны һаман да бер көйө яратҡаннар.

Бөтәһе лә йоҡларға ятҡандар. Төн уртаһында оло еңгәһе ипләп кенә тороп, тышҡа сығып, иренең атын сәнсеп үлтергән, ти. Иртәнсәк тороп, ағалары ашағанса аттарын эсерәм, тип Луиза тышҡа сыҡһа, бер аттың үлеп ятҡанын күргән дә, өйгә югереп инеп, Аттың үлеүен әйткән, ти. Оло еңгәһе; "Моғайын үҙе үлтереп, үҙе тулайҙыр әле. Беҙҙе бөлдөрә бит был", — тип иларға тотонған. Ләкин ағалары: "Ярай, аның урынына анан да яҡшыһы табылыр әле", — тип, ашап-эсеп сығып киткәннәр, ти. Ирләренең китеүенә биш көн тулғас, кесе еңгәһе; "Беҙ, Луизаны үлтермәй тороп, тынмабыҙ. Мин мунса яғып, бер ҡаҙан балауыҙ ҡайнатам, һин Луизаны алып барып йыуындыр ҙа, балауыҙ менән сайындырырһың. Мына шул ваҡытта ғына беҙ анан ҡотолорбоҙ", — тигән. Ул мунса яҡҡан, ти. Оло еңгәһе, мунса өлгөргәс, Луизаны алып барып йыуындырған да: "Мына хәҙер ағайларың ҡайтыуына таҙарындың, инде ҡойондорам да, ҡайтып ял итерһең", — тигән. Шунан өҫтөнә бер ҡаҙан ҡайнар балауыҙҙы ҡойоп, уның үлек кәүҙәһен күтәреп ҡайтып киткән, ти. Апҡайтып, аҡ тауарға төрөп ҡарауатҡа һалғандар һәм ирләренең ҡайтҡанын көтә башлағаннар, ти.

Егетләр бик күп ерләрҙә булғаннар, бик күп ҡиммәтле йәнлекләр тапҡаннар. Бик арығас, туҡтап, йоҡларға ятҡаннар. Торғас, оло ағаһы мырҙаһына: "Мин төш күрҙем, хәйерлегә генә булһын инде. Бисәләр, имеш, Луизаны үлтергәндәр ҙә, беҙ күмергә алып китеп барабыҙ икән, тим. Ҡуй, әйҙә, ҡайтайыҡ. Берәр хәл барҙыр өйҙә", — тип әйткән дә, икәүләп ҡайтып киткәңдәр, ти.

Егетләр ҡайтыуына бисәләре аҡырып илашып килеп сыҡҡаннар ҙа, ирләренең муйыннарына аҫылынып, илаша-илаша Луизаның үлеүе тураһында һөйләй башлағаннар, ти. Оло ағаһы аяҡ тибеп: "Етте һеҙгә, алдашмағыҙ, аны үлтерһәгеҙ, һеҙгә лә көн булмаҫ!", — тип икеһенең дә башын өҙә сапҡан, ти. Матурлап, төрлө буяуҙар менән буш, груб эшләткәннәр, Луизаны аңа һалғаннар һәм аның өҫтөнә көмөш һауыт менән бойҙай ултыртып, урман уртаһындағы бер акланға апарып ҡуйғаннар, ти, Аның тирә-яғына шунда уҡ сливалар үҫеп сыҡҡан, ти.

Бер ауылда бер ярлы ғына әбей йәшәгән, аның Йәнтимер исемле 12 йәшлек улы булған, ти. Йәнтимер һәр ваҡыт ҡаҙларны ҡарауыллаған, иртә белән ырҙынға ҡыуған, ә кисен апҡайта торған булған, ти. Йәнтимер ҡаҙларның һыу аръяғына сығып, көн дә туйынып ҡайтҡаннарын күргәс, нәмә ашайлар икән анда, тип, алар артыннан һыу аша сыҡҡан. Аларның урман уртаһындағы бер акланға барып, груб өҫтөндәге бойҙайҙы ашағанлыҡларын күреп, анда бара. Грубның матурлығына аптырап оҙаҡ ҡарап торған һәм аны апҡайтып киткән, ти.

Апҡайтып грубты асып ҡараһа, күҙҙең яуын алырлыҡ, иҫ китерлек сибәр ҡыҙ ятҡанлығын күреп, хайран ҡалған. Әсәһе лә аның матурлығына аптырап: "Нилектән генә үлде икән балаҡайым, кемнәр генә аны харап иткән икән?" — тип, әйләндереп-әйләндереп ҡараған һәм ҡолаҡтарының тишеге тулы балауыҙ булғанлығын күргән, ти. Тиҙ генә мунса яғып, ҡыҙҙы мунсаға алып барып, балауыҙҙан таҙартҡан һәм кире өйөнә апҡайтып өҫтөн ябып, һалып ҡуйған, ти. Йәнтимер менән әсәһе керпек ҡаҡмай аны ҡарауыллағаннар, ти. Бер-ике сәғәт ятҡас, ул тороп ултырған да, үҙенең нилектән был ят өйгә килеп сыҡҡанлығына ғәжәпләнгән, ти, Йәнтимер уға үҙенең ҡайҙан барып алып, әсәһе аны нисек терелткәнлеген һөйләгәс кенә, ул үҙенең еңгәләре тарафынан үлтерелгән икәнлеген иҫенә төшөргән, ти.

Йәнтимер менән Луиза бер-береһен яратышҡандар, ти. Туй яһап, ете көн, ете төн бер туҡтауһыҙ туйҙа булғандар, ти.

Луизаны апҡайтҡан көндән башлап, Йәнтимерҙәрҙең тормоштары яҡшырған, ти.

Бер ваҡыт Луиза йырлай-йырлай тәҙрәнән ҡарап ултырғанда, алама кейемле кешенең ҡарап үтеп киткәнлеген күргән, ти. Ул кеше Луизаны күреү менән, югереп килеп ингән дә, аны ҡосаҡлап, илап ебәргән, ти. Был аның кесе ағаһы булған, ти. Ул; "Һин тормошто ташлағандан алып, беҙ яҡшы тормош күрмәнек. Ағай аслыҡтан интегеп, тормошто ташлап, мәңгелек йоҡоға талды. Мин дә шул көндө көтөп кенә йөрөй инем, уйламағанда һин..." — тип үкһеп-үкһеп илаған, ти.

Бишәүләп торғаннар. Луизаның ағаһына кәләш әйттергәннәр. Бер ишек алдына ике йорт һалдырғаннар. Йәнтимер менән ҡайнағаһы көн дә һунарға йөрөп, киммәтле йәнлекләр тотоп ҡайта торған булғаннар.

Шулай итеп, алар әле лә булһа шулай бик яҡшы, рәхәтләнеп йәшәйләр икән, ти.

 

Ссылка на эту публикацию:

Луиза [Электронный документ] // Фольклорный архив Башкирского государственного университета: электронное научное издание / под ред. Б. В. Орехова, А. А. Галлямова. [2011—2024]. Дата обновления: 25.10.2018. URL: http://nevmenandr.net/pages/bashfolk.php?id=184 (дата обращения: 28.03.2024).