Фольклорный архив Башкирского государственного университета

 

ISBN 978-5-87604-352-8

 

К оглавлению издания.

Название: Ҡәйнә менән килен (Свекровь и невестка).
Жанр: Сказка (волшебная).
Место записи: БАССР, Мечетлинский район, д. Ишалино.
Год записи: 1956 г.
Язык: башкирский.
Источник публикации: том № 3 фольклорного архива кафедры башкирской литературы. Материалы фольклорных экспедиций по различным районам Башкирии, собранные в разные годы; л. 23-27.
Записано 20 июля 1956 года Рашитом Ахтаровым от Хажиевой Гульсасак (возраст не указан).

Ҡәйнә менән килен (әкиәт)

Мәсетле районы Ишәле ауылының Хәжиева Гөлсисәк ҡарсыҡтан 1956 йылдың 20 июлеңдә Әхтәрев Рәшит яҙып алған.

Боронда бер ҡәйнә менән килен булған. Ул ер, кәнишнә, минең тыуған илем булған. Бороңғо башҡорт йолаһын йола итеп, килен, үҙенең тыуған-үҫкән еренә ҡунаҡҡа барып килергә тейеш булған. Тик килендең ҡунаҡҡа барырлыҡ һис рәте-әмәле булмаған: ашап, ашҡа туймаған, кейеп, кейемгә ҡыуанмаған, донъя гөтөп, донъяла ҡотаймаған. Киндер гүлмәк, үлән сәй, әсе ҡатыҡ, ҡаты әпәй менән гөн гүргән. Килен бойоҡҡан да бойоҡҡан, ялыҡкан һәм бер көндө ҡәйнәһенә был турала әйткән. Ҡәйнәһе:
     — Ағас башы шау-шыу итә,
     Кешеләр ғунаҡка китә,
     Күмәс бешер ҙә һин дә кит, — тигән.

Килен күп итеп күмәс бешергән дә, кейеп барырға күлмәк эҙләп, ауылға сығып киткән. Ҡайтыуына ҡәйнәһе бөтә күмәсен ашап бөтөргән, ти. Тик берҙе генә ғаддырған, ти.
     — Эй-й, ҡәйнәкәйем, күмәстәрем ғайҙа булып бөттө икән?
     — Эре сысҡандар ашағандыр, баҙ аҫтына ташығандыр.

Килен шулай ҡунаҡҡа баралмай, атинәләрен күрәлмәй ғуйҙы, ти.

Икенсе гөн килен тәҙрә аша күренгән ауылға ғарап бойоҡҡан да көйҙәп ебәргән:
     — Ағас башы шау-шыу итә,
     Кешеләр ҡунаҡҡа китә, — ти.

Ҡәйнәһе:
     Күмәс бешер ҙә һин дә кит,— тигән.

Килен тағы күмәс бешергән дә аяғына эҙҙәп сығып киткән, ти. Ҡайтыуына убыр ҡәйнә тағы күмәстең береһен генә ғалдырып ашап бөтөргән, ти.
     — Эй-й, ҡәйнәкәйем, күмәстәрем тағы юҡ, ҡый.
     — Эре сысҡандар эйәреп килгән дә, шул ашағандыр, баҙ аҫтына шул ташығандыр

Килен тағы ҡунаҡҡа баралмай, атинәләрен күрәлмәй ғуйҙы, ти.

Өсөнсө көн тағы зарҙанды, ти:
     — Ағас башы шау-шыу итә,
     Кешеләр ҡунаҡҡа китә.

Ҡәйнәһе:
     — Күмәс бешер ҙә һин дә кит, — тигән, ти.

Килен, күмәс бешерә лә, башына яуҙык эҙҙәп сығып китте, ти. Ҡайтыуына тағы бер күмәс кенә ҡалған, ти. Инде өҫ-башына булды, өс күмәскә тулды, тигән, ти килен.
     — Өс күмәс етмәгәнме, бүлештереп бирерһең, туймаҫтар инде һинең асарбаҡтарың (твои жадные) тигән, ти ҡәйнәһе.

Балаһын алды ла, китте, ти, юлға сығып беҙҙең гилен... Әлеңге ҡыҙыл үгеҙ геүек һимеҙ, умарта геүек йыуан убыр ҡарсыҡ килене артынан ҡыуып китте, ти. Ул:
     — Һә тигәнсе тотормон,
     Уртағаҙөп йотормон, — тине ти.

Килен бер гүмәсен ташлап ебәрҙе, ти. Убыр ҡарсыҡ уны сәйнәмәй! ҙә йотто, ти. Килен шулай күмәстәрен бер-бер артлы ташлап бөтөрҙө, ти, ә ҡарсыҡ һаман гилә, ти.

Килен балаһының бер ҡулын айырып ташлап ебәрҙе, ти. Убыр ҡарсыҡ тағы килә, ти. Килен тағы бер ҡулын ташлап ебәрҙе, ти. Килен шулай ҡулдарын, боттарын өҙөп ташлап бөтөрҙө, ти. Шунан килеп балаһының башын ырғытты, ти. Өйөнә етер сакта балаһының кәүҙәһен ташлап ҡалдырҙы, ти. Етте, ти килен. Күтәрмәгә менеп ишек шаҡый, ти:
     — Инәкәйем ишек ас!
     — Төндә йөрөр ҡыҙым юҡ, — тип яуап бирҙе, ти инәһе.
     — Атаҡайым, ишек ас!
     — Төндә йөрөр ҡыҙым юҡ!
     — Еңгә, еңгә ишек ас!
     — Төндә йөрөй торған ҡыҙҙарым күптән кейәүҙә инде, — тине, ти еңгәһе.
     — Ағай, ағай, ишек ас!
     — Төндә йөрөр ҡәрендәшем юҡ.

Аңасы булмай убыр ҡарсыҡ та килеп етте, ти. Килен һарыҡ тоҡонона кереп китте, ти. Ашаһа, һарыҡты ашар, миңә теймәҫ әле, — тип уйланы, ти. Ҡарсыҡ, киленен табып, ашап бөтөрөп китте, ти. Бары тик бер эсәген генә ҡалдырып тоҡон ишегенең таҡтаһына элеп китте, ти. Иртән тороп ағаһы тышҡа сыҡһа, эсәк күреп, өйгә һөрән һала, ти. Ул:
     — һарыҡты бүре ашап киткән, эсәге генә ғалған, — тине, ти.
     — Йә, ашаһа, әнә скрипкәңдең ҡылы юҡ, киптереп ҡыл яһа, — тине ти атаһы.

Ҡыл эштәп, эскрипкәһен уйнап ебәрһә, эскрипкә моңдо ғына итеп йырҙай, ти:
     — Инәй, ишек асманың,
     Убыр ҡарсыҡ ашаны.
     Атай, ишек асманың,
     Убыр ҡарсыҡ ашаны.
     Еңгә ишек асманың,
     Убыр ҡарсыҡ ашаны,
     Ағай, ишек асманың,
     Убыр ҡарсыҡ ашаны,— тип.
Был ғылдың тауышын тыңдап, өйҙәгеләр йылап ебәрҙеләр, ти.
     — Йә иңде, беребеҙ-бер ишек асмағанбыҙ, ғәзиз балабыҙҙы уҫал ҡәйнәнән һәләк иттергәнбеҙ бит, — тинеләр, ти. Шунан ағаһы:
     "Мин барып белеп киләйем әле", — тип убыр ҡарсыҡҡа китте, ти. Барып керһә, убыр ҡарсыҡ ҡыҙарып, бүртенеп бүкәндә ултыра, ти. Ағаһы икенсе бүкәнгә ултырҙы ла, әскрипкәһен уйнатып ебәрҙе, ти:
     — Инәй, ишек асманың,
     Убыр ҡарсыҡ ашаны.
     Инәй, өмөт итмәгеҙ,
     Инде мине көтмәгеҙ.
     Атай, ишек асманың,
     Убыр ҡарсыҡ ашаны.
     Атаҡайым ат булдың,
     Өйҙән киткәс ят булдың.
     Еңгә, ишек асманың,
     Убыр ҡарсыҡ ашаны.
     Еңгәм миндәй үлмәһен,
     Мин гүргәнде гүрмәһен.
     Ағай, ишек асманың,
     Убыр ҡарсыҡ ашаны.
     Үс алһаң, һин алырһың,
     Убырлыны ярырһың,
     Шунда мине табырһың,
     Табырһың, ау, табырһың.

     — Ишетәһеңме, ҡоҙағый, нәмә, — ти.

— Хәс тә минең эсем кеүек боғорҙай, — ти ҡарсыҡ.

Шунан ағаһы убыр ҡарсыҡты типте лә осорҙо, ти. Убыр ҡарсыҡ бүкәндән иҙәнгә тәгәрәп китте, ти, эсе китте, ти, ярылып. Эсенән күмәстәр, ҡәрендәшенең улы башы — башҡа, ҡулы — ҡулға, айырылып килеп сыҡты, ти. Шунан ағаһы ҡәрендәшенең һөйәген йыйып алып ҡайтып китте, ти.

Әле һаман да эскрипкә моңдо ғына итеп уйнай, ти, убыр ҡарсыҡҡа килен булған ҡыҙҙың тарихе кеүек ҡайғылы, үҙәкте өҙгөс ҙарҙы итеп һыҙҙыра. Әнә шуңа эскрипкә бик моңдо була, икән, ти.

 

Ссылка на эту публикацию:

Ҡәйнә менән килен [Электронный документ] // Фольклорный архив Башкирского государственного университета: электронное научное издание / под ред. Б. В. Орехова, А. А. Галлямова. [2011—2024]. Дата обновления: 25.10.2018. URL: http://nevmenandr.net/pages/bashfolk.php?id=182 (дата обращения: 29.03.2024).