Słownik tematyczny języka poematu A. Mickiewicza "Pan Tadeusz"
polski | русский

Jak używać słownika


 

      Słownik tematyczny języka poematu A. Mickiewicza Pan Tadeusz zawiera opis leksykologiczny i tematyczny około 20000 słów z poematu w języku polskim i jego przekładu w języku rosyjskim. Za podstawę słownika wzięto oryginalny tekst poematu wydany w 1968 r. i opracowany przez Stanisława Pigonia (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812. we dwunastu księgach wierszem. Wrocław, 1968), a potem opracowany i ocyfrowany dla Wirtualnej Biblioteki Literatury Polskiej przez Marka Adamca, i teksty trzech przekładów poematu na język rosyjski: przekład Susanny Aksenowoj-Mar (Мицкевич А. Пан Тадеуш. М.: Художественная литература 1956г. 334 с.), przekład Miry Pawłowej (А. Мицкевич Пан Тадеуш. — М.: Гослитиздат, 1954, 314 с.), przekład Swiatosława Swiackiego (А. Мицкевич Пан Тадеуш, или последний заезд на Литве. — СПб.: Всемирное слово, 1998. 384 с.).

      Podzielając zdanie wyrażone przez B. Batko-Tokarz o tym, że pewnego szeregu wyrazów nie można sklasyfikować, nie uwzględniałam niesamodzielnych części mowy, zaimków, liczebników oraz wykrzykników z nieokreśloną semantyką (Ah! Oh! O!); leksemów pełniących wyłącznie funkcję gramatyczną (np. poza granicami klasyfikacji został czasownik być w kontekstach typu

 

  Ten aksamit traw będzież to mak i botwinie? (użycie bezpodmiotowe), Ja tu będę pilnować zamku, aż rozdnieje (być jako czasownik posiłkowy w formie czasu przyszłego), Wszakże Pan będziesz mężem (być w funkcji łącznika w składzie orzeczenia złożonego);

 

wyrazów w językach innych, niż rosyjski i polski (po łacinie, po niemiecku: reverendissime, pro bono publico), jak również barbaryzmów

 

  jak np. Еще бы: поняли, что мы не ротозеи И закудахтали: „О харе готт, о вее!", tłum. Swiatosław Swiatski).

 

Jako wyraz hasłowy również występuje związek wyrazowy w następujących przypadkach: 1) jeżeli związek wyrazowy jest złożoną nazwą osoby, zwierzęcia, miejscowości (Bogarodzica Panna, Беловежская Пуща); 2) jeżeli dany związek wyrazowy regularnie (nie mniej niż trzykrotnie) spotykany jest się w poemacie lub przekładach; klasyfikuję go wtedy jako stały i wprowadzam do słownika jako oddzielną jednostkę leksykalną (por. idiom). W tym przypadku zgadzam się z Wojciechem Chlebdą, redaktorem Podręcznego idiomatykonu polsko-rosyjskiego.

      Słownik składa się z dwóch części. Pierwsza, tematyczna, zawiera podział leksyki według komórek klasyfikacji tematycznej. U podstaw słownika znalazła się klasyfikacja zaproponowana przez Rudolfa Halliga i Waltera von Wartburga, z pewnymi modyfikacjami. W rozdziale «Wyszukiwarka według klasyfikacji tematycznej» przedstawiono klasyfikację tematyczną w postaci menu rozwijalnego. Na górnym poziomie klasyfikacji znajdują się trzy podstawowe pozycje: Wszechświat, Człowiek, Człowiek i Wszechświat. Klikając na odpowiednią pozycję, użytkownik moze rozwijać i zwijać listę (pozycje takie są oznaczone kolorem niebieskim). Na samym końcu (konieczna pozycja klasyfikacji oznaczona jest kolorem czarnym) znajdują się leksemy reprezentujące każdą pozycję. Klikając na interesujący leksem, można zapoznać się z jego definicją i przykładami użycia w tekście poematu (informacja ta będzie dostępna w nowym oknie). Druga część jest alfabetyczna. W rozdziale «Wyszukiwarka według porządku alfabetycznego», użytkownik znajdując słowo, może zapoznać się z jego definicją, przykładami użycia i miejscem w klasyfikacji tematycznej (informacja ta będzie dostępna w nowym oknie).

      Hasłem będzie wyraz albo szereg wyrazów użytych przez A. Mickiewicza w poemacie. Jeżeli wyraz w oryginalnym tekście albo w tekstach przekładów ma różną postać ortograficzną, odmiany te znajdują się w różnych artykułach hasłowych i są wyjaśnianiane za pomocą odsyłaczy. Odsyła się do tego artykułu hasłowego, który najbardziej odpowiada ortografii współczesnej języków polskiego i rosyjskiego. W przypadku imion osobowych hasłem jest imię i/lub nazwisko w liczbie pojedynczej (oprócz przypadków, kiedy chodzi o rodzinę szlachecką, wtedy hasłem jest nazwisko w liczbie mnogiej:

 

  Birbasze Mickiewicze,

 

jezeli dalej autor pisze o jednym z przedstawicieli takiej rodziny, który jest bohaterem poematu, antroponim ten staje hasłem oddzielnego artykułu hasłowego i jest używany w haśle w liczbie pojedynczej. Jeżeli A. Mickiewicz wymienia bohatera tylko z imienia i nazwiska albo z imienia, patronimu i nazwiska, w haśle daję podwójny albo potrójny antroponim:

 

  Kiryło Gawrylicz Kozodusin, Kiryło Кирилл Гаврилыч Козодусин, Кирило Гаврилыч, Кирило.

 

Jeżeli imię albo przydomek bohatera ulega w poemacie modyfikacji (formy-deminutiwa), wszystkie te formy są reprezentowane w różnych artykułach hasłowych i wyjaśniane poprzez odesłanie:

 

  Gerwazeńko zob.Gerwazy.

 

      Według tej zasady wyjaśnia się też słowa oznaczające ten sam denotat i będące zdrobnieniami (armata, armatka; alkowa, alkówka).

      Dla każdego wyrazu w artykule hasłowym przedstawia się tylko jedno znaczenie. Związane to jest z tym, że polisemantyczne słowa o różnych znaczeniach należą do różnych grup tematycznych, dlatego dla celów słownika wygodnie jest opisywać nie znaczenia językowe, lecz znaczenia wynikające z kontekstu.

      W każdym haśle przytoczony został materiał ilustracyjny. Nie podaję pełnej listy użycia wyrazów, gdyż uważam, że w celu przytoczenia wyczerpującego materiału, który może zilustrować dane znaczenie, wystarczy 5–7 przykładów, mimo że częstotliwość niektórych wyrazów przekracza 200 użyć. Oczywiście dla wyrazów, których częstotliwość jest niska (mniej niż 5 użyć), użytkownikowi udostępnia się pełny obraz użyć. Nie stawiam jednak przed sobą celu przedstawienia częstotliwości wyrazów w poemacie ani podania konkordansu. Zadaniem słownika jest co innego: zbadanie artystycznego obrazu świata poety zawartego w poemacie i w tym celu, moim zdaniem, wystarczy proste notowanie tego lub innego wyrazu, aczkolwiek w perspektywie rozwoju zasobu możliwe jest dodanie do bazy danych słownika informacji o częstotliwości użycia wyrazu, konkordasu, jak również pełnych wiadomości o wszystkich formach słowa, które można znaleźć w omawianym tekście.

      W oddzielnym rozdziale podana jest lista form gramatycznych z frekwencją. Na danym etapie projektu lista form zgenerowana przez program-konkordanser została opracowana minimalnie (wyjaśniona lista form słów opisanych w słowniku, usunięto leksykę atematyczną, wyjaśniono użyte w poemacie szeregi wyrazów). Na liście jeszcze nie ma rozdzielenia form gramatycznych dla wyrazów homonimicznych i informacji gramatycznej. Dane te planuje się dodać w trakcie pracy nad projektem.